Nr. 32 november - december 2008

Over de prachtige scenografie en de indrukwekkende acteerprestaties van Ivo Van Hoves Romeinse Tragedies bij Toneelgroep Amsterdam is al veel inkt gevloeid. Minstens zo interessant aan deze zes uur durende marathonvoorstelling is het parallelle verhaal van de toeschouwers, vrij maar steeds gestuurd. Dat wij de kans kregen om te gaan en te staan waar we wilden, binnen net drie tragedies rond verschuivende politieke structuren en de rol van democratie daarin, kan geen toeval zijn. Of toch?

Sinds het begin van het nieuwe millennium, met de opkomst van Jörg Haider en de FPÖ in Oostenrijk, worden de West-Europese democratieën op een verhevigde manier geteisterd door een 'populisme' dat in zijn slogans (of 'oplossingen') niet zelden de vloer aanveegt met de principes van de democratie zelf. Met figuren als Filip Dewinter, Jean-Marie Dedecker, Pim Fortuyn, Rita Verdonck en Geert Wilders is dat 'duistere populisme' bij ons vooral van extreem of toch radicaal rechtse signatuur, maar exclusief rechts is het niet.

Dagelijks pendel ik over en weer tussen de hoogopgeleide omgeving waarin ik werk en de laagopgeleide omgeving waarin ik woon en waarin ik op sociaal en politiek vlak erg actief ben. Checkpoint Charlie tussen beide werelden bevindt zich in mijn partij, de SP.a. Die telt immers nog steeds zeer veel laaggeschoolde leden, maar wordt bijna exclusief geleid door hooggeschoolden. Nochtans is een diploma een nodige, maar zeker geen voldoende voorwaarde om Checkpoint Charlie te passeren en in de hogere regionen van de partij te vertoeven.

Ik geloof niet in een verlicht populisme. Het populisme verdraagt geen daglicht. Het teert op donkere onderbuikgevoelens - niet op het erkennen daarvan, maar op het bewust cultiveren ervan, op duistere beloften die de schaduw in vluchten zodra ze met de realiteit geconfronteerd worden, op verdonkeremaande gevoelens van collectieve zelfzekerheid, die alleen vol te houden zijn op de kap van een ander: dé politiek, dé vreemdeling, dé rijken of dé armen.

Eerlijk gezegd ben ik nogal geschrokken van het pleidooi van David Van Reybrouck om het populisme te neutraliseren door meer 'laagopgeleiden' in het parlement binnen te loodsen. Alsof het bij uitstek laagopgeleiden zijn die gevoelig zijn voor populistische propaganda en alsof je aan die propaganda en de desastreuze gevolgen ervan een eind kan maken door de meest achterlijken onder ons tot volksvertegenwoordiger te bombarderen.

Langzamerhand beseffen we dat populisme geen incident of tijdelijke aberratie is: een reinigingsritueel dat het politieke bedrijf kortstondig heeft opgeschud voordat het zijn normale gangetje weer kon hernemen. Populisme is here to stay, het gaat in elk geval niet vanzelf weg, en het kan dus beter worden benaderd als een uitdaging dan als een bedreiging voor het bestaande politieke bestel. Ook omdat het niet simpelweg in de rechterhoek kan worden gedrukt: populisme manifesteert zich evengoed aan de linkerkant van het politieke spectrum, zoals de avonturen van Peter R. de Vries, Jan Marijnissen en Wouter Bos hebben laten zien. Bovendien hebben populistische politici eerder én effectiever dan hun traditionele tegenvoeters weten in te haken op de personalistische tendensen van de huidige mediademocratie.

Dit jaar verscheen totaal onverwacht, en zonder de heisa die men wel zou verwachten, Ik Jan Cremer Derde Boek, waarvan de titel als zelfverklarend mag worden beschouwd. Critici hebben nooit goed raad geweten met Jan Cremer (°20 april 1940). Met zijn eersteling, de schelmenroman Ik Jan Cremer (1964), maakte hij zoveel controverse los dat literaire respectabiliteit hem sindsdien lijkt te ontsnappen. In die hele heisa gaat echter het gevoel verloren voor de complexiteit van Cremers bedrieglijk vanzelfsprekende proza.