Nr. 71 april - mei 2016

Brussel, zaterdagmorgen , 21 november 2015

Mijn telefoon trilt. Een vriend zegt me dat ik beter in huis blijf als ik niet echt ergens moet zijn. Veiligheidsalarm 4 is van kracht en er wordt ons gevraagd als het kan binnen te blijven. We kunnen alleen de bus of de tram nemen, geen metro. De scholen zijn dicht, er zijn geen concerten of grote evenementen, grote winkelcentra zijn gesloten. Dit is dus wat ze ‘Niveau 4’ noemen.

Het komt zelden voor dat literatuur richting geeft aan een politiek discours, maar dat is wat onlangs nog eens gebeurde in Nederland. In een interview in Trouw, over het verbieden van ‘salafistische organisaties’, bekende VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra dat de roman Soumission van Michel Houellebecq hem had doen beseffen dat Nederlanders in toenemende mate aan zelfcensuur doen. Zo is hij ervan overtuigd geraakt dat de godsdienstvrijheid in Nederland ingeperkt moet worden. Volgens Zijlstra schetst Houellebecq in Soumission ‘een Frankrijk van de toekomst, waarin de Fransen zich geleidelijk hebben onderworpen aan allerlei islamitische normen.’ De kop boven het interview was een andere uitspraak van Zijlstra: ‘Onze manier van leven loopt gevaar’. Je zou er haast bang van worden.

In zijn geboorteland Algerije zijn zijn boeken verboden, maar in Europa wordt hij op handen gedragen. Unaniem prijst de literaire wereld Boualem Sansal (1949) om zijn moed, zijn begeestering en zijn vermogen de Franse taal te laten schitteren. Zijn jongste roman 2084. La fin du monde werd in Frankrijk hét evenement van het najaar 2015. Deze inktzwarte dystopie won zowel de Grand Prix de l’Académie française als de prestigieuze Prix Goncourt, en werd verkozen tot beste boek van het jaar. Maar is dat puur om Sansals literaire verdiensten?

‘De liefde moet opnieuw worden uitgevonden, dat weten we.’

Arthur Rimbaud, Een seizoen in de hel

Na de aanslagen in Parijs vatte Isabelle Albers, hoofdredactrice van De Tijd, het angstgevoel goed samen: ‘We beseften dat onze veilige cocon weg was.’ Maar waarom jaagt juist het verlies van wat altijd al een illusie was ons zo’n diepe angst aan? De aanslagen in Brussel maken het erg duidelijk. Het idee dat we kunnen ontkomen aan nog meer aanslagen wordt nu als grootste illusie afgedaan, maar net die desillusie is onleefbaar. Het is de hel waarin de terreur ons wil storten. Kunnen we er niet de afgrond van maken van waaruit we beginnen te begrijpen wat het betekent om te vluchten?

Ondanks alles is het in Caracas wonen zoals in elke andere stad ter wereld. Je leeft er, je groeit er op, je zoekt, je vindt zoals eender waar. Je verliest, je wint, je wordt verliefd en je lijdt aan liefdesverdriet zoals in alle andere steden. In Caracas kan je de verrassing kennen van de eerste kus, van het afscheidsconcert, het eerste bed, de onverwachte verovering, de laatste liefde, zoals in elke andere stad. Je zou kunnen zeggen dat men in Caracas zelfs het geluk kan najagen.

Wanneer wordt kunst politiek? En is daar een dringende reden toe in tijden van angst en terreur? Alle redenen zijn in elk geval goed om met Thierry de Duve te praten, eminent kenner van Marcel Duchamp en ingewerkt in de historische paradoxen die de hedendaagse kunst nog altijd kenmerken. Resultaat is een les in nederigheid over de hoge hoop om de wereld te veranderen. ‘Zag je ooit iemand knielen voor een Madonna van Bellini?’

De kunst staat stijf van angst: in het iconische ‘De schreeuw’ van Edvard Munch – zo iconisch dat het zijn overige oeuvre al snel is gaan overschreeuwen – bedekt de afgebeelde figuur zich de oren om het krijsen van het expressionistisch deinende universum niet te hoeven horen. Zijn er constructievere lessen te trekken uit de kunst als het gaat over onze omgang met angst? Vijf schrikbeelden, geplukt uit de letteren, de muziek en de film, die ons iets leren over hoe we wel, of beter niet, met onze angst kunnen omgaan.