Van overbevolking tot de clash tussen arm en rijk: van alle problemen van deze eeuw is de stad de magneet. Ook kunstenaars voelen zich steeds meer aangezogen, en komen talrijk op straat. Wat kan hun kunst extra zichtbaar maken in een stad? Wat met de toekomst van onze steden?
Er is het beeld van een stad en er is haar werkelijkheid. Neem Gent: ‘stad van de drie torens’. De toeristische versie daarvan is genoegzaam bekend: pal in het centrum, in het brandpunt van gewiekste city marketing en Japanse digitale camera’s. Maar er is ook het Gent van de drie sociale woontorens aan het Rabot. Drie keer zeventien etages sociale neergang. Hun reputatie is slecht, hun vonnis getekend. In 2013 gaat de eerste toren neer, in 2018 de laatste. Wat rest, zijn de verhalen. De onzichtbare keerzijde van elke stad.
In zijn boek Retromania: Pop Culture’s Addiction to Its Own Past (2011) weet de Britse journalist en auteur Simon Reynolds de tijdgeest perfect te vangen. Meer dan ooit recyclen we met z’n allen het verleden, beweert hij. Niet alleen in de popmuziek, ook in de politiek. Maar er gloort hoop, in de vorm van dubstep en nowism: ‘Dat is de viering van het moment zelf, alsof er buiten het hier en nu niets is.’
Kid A van Radiohead uit 2001 staat nog altijd hoog in mijn lijstje van belangrijkste muzikale momenten in mijn leven. Op dat album slaagde de band er als een van de eerste in een volledig vanzelfsprekend huwelijk te bewerkstelligen tussen conventionele pop-/rockmuziek en experimentele elektronica. Ineens klonk elektronische muziek niet meer futuristisch, koel, ‘postmenselijk’ en door en door technologisch, maar warm, lichamelijk, natuurlijk, weliswaar licht vervreemdend, maar tegelijkertijd ook zeer werelds en aards. De volledige omvang van de digitale revolutie in muziekproductie werd ineens kraakhelder. Zoals de Duitse mediatheoreticus Friedrich Kittler in 1995 stelde in een lezing ter ere van Brian Eno: sinds de introductie van de computer is ‘alles wat klinkt programmeerbaar’ en worden onze sonische mogelijkheden enkel nog begrensd door ons voorstellingsvermogen.
Er bestaat geen radicalere vorm van kunstenaarschap dan in Mexico. De gewelddadige oorlog die er woedt tussen drugskartels, politietroepen en militaire doodseskaders, wordt al jarenlang bezongen in immens populaire drugsballades of narcocorridos. Veel van de dichters in deze oorlog zitten niet aan de kant met een tequila en een tortilla, maar begeven zich elke dag, vaak tot de tanden gewapend, op het slagveld. Ook in de feestzalen van de hel wordt namelijk hartelijk gedanst.
Elke tweeënhalve dag wordt een audiovisuele creatie van eigen bodem op een buitenlands filmfestival gelauwerd. En dat zullen we geweten hebben. Jubelende persberichten die gewag maken van prestigieuze trofeeën of imposante nominaties zijn niet van de lucht. Vlaamse cinema wordt blijkbaar gesmaakt over de landsgrenzen heen. Maar die euforie rond de Vlaamse film is een ambigu verhaal. Enige inzage in hoe deze internationale promotiemachine precies werkt, nuanceert een en ander.
De productie en de distributie van films en tv-werk ondergaan snelle veranderingen. Terwijl het establishment van de Vlaamse audiovisuele sector zich vooral zorgen maakt om zijn inkomsten en zijn eigen behoud, grijpen jonge, gedreven filmmakers de nieuwe technologische mogelijkheden aan om ook nieuwe verhalen te vertellen. Hier twee casestudies: eerst de hoge praat op een sectormeeting, dan de praktijk van Daniel Lambo.
In augustus overleed op achtentachtigjarige leeftijd de legendarische tenorsaxofonist Von Freeman, naar wie in Chicago zelfs een straat is genoemd. ‘Alles heb ik gespeeld: ragtime, dixieland, blues, bebop, free, avant-garde – en nu heeft niemand nog enig idee wat voor muziek ik maak.’ Het portret van een absoluut vrije artiest.
Wat is meer aanwezig én minder zichtbaar dan het geluid van de stad? En hoe klinken onze hedendaagse steden? In een project als Sound Localities (2011) – zowel een compilatiealbum als een rijk gevulde website – trachten verschillende kunstenaars het geluid van de stad te capteren door het uitwisselen van field recordings of veldopnames uit Gent, Brussel, London, Madrid, Hong Kong en Seoul. Zo ontstaan connecties tussen lokale ervaringen die, naar eigen zeggen, een ruimte openen voor het verbeelden van 'a wider global space'. Maar hoe moet je zulke veldopnames en hun toenemende gebruik eigenlijk duiden?
Geluid klinkt in ons leven voortdurend op de achtergrond, tot het ineens naar voren treedt. Dan worden klanken een gebruiksmiddel, een vorm van cultuur. Met een doel, een betekenis, een geschiedenis. Kijk naar hoe geluid wordt gebruikt om ruimtelijke afbakeningen weer te slopen. Een kwestie van macht, maar ook van verzet.
Soms lijkt men het te vergeten, maar onze toekomst zal in de stad worden geschreven. Gelukkig duiken er de laatste tijd geregeld publicaties op waarin de stad in al haar complexiteit wordt belicht. Dit jaar verschenen Naar de stad, een lijvige bundel kortverhalen, Mensen maken de stad, dat de krachtlijnen voor een toekomstig stedelijk beleid uitzet, en Rebel Cities, een strijdvaardig pamflet dat oproept ‘het recht op de stad’ in handen te nemen. Stuk voor stuk tonen ze blikken die we te weinig zien. Een schat voor wie oog heeft voor de enorme uitdagingen waar de steden voor staan.
Brussel telt meer dan een miljoen inwoners, waarvan zestig procent wortels heeft in het buitenland. Er wonen maar liefst honderdzeventig nationaliteiten, kriskras door elkaar. Die superdiversiteit is volgens sommigen een tikkende tijdbom, volgens anderen een onuitputtelijke bron van verrassingen. Historicus Hans Vandecandelaere behoort tot die tweede groep. Hij doorgrondde alle mogelijke wetenschappelijke studies en ging twee jaar lang op stap in de Brusselse wijken. Zijn omvangrijke In Brussel. Een reis door de wereld is een goede eerste stap om de Brusselse diversiteit te omarmen, want om iets te kunnen appreciëren, moet je het eerst leren begrijpen.
Kunstenaars voelen zich verleid tot de stad, en de stad biedt hun maar wat graag een podium. Geen vuiltje aan de lucht? We moeten beseffen, stelt filosoof Henk Oosterling, dat zowel de stad als de positie van de kunsten totaal veranderd is: ‘De straat is nu verbonden met de hele wereld. Kunst is cultuur geworden. En iederéén is avant-garde.’ Dat vergt van kunstenaars heel nieuwe vaardigheden.
In alle debatten in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen werd Brussel bizar genoeg grotendeels buiten beschouwing gelaten. Als zich ergens uitdagingen aandienen, dan toch wel aan de Zenne. Ook creatieve geesten worden door Brussel uit hun tent gelokt. Rekto:verso peilde bij een paar kunstenaars, bloggers en architecten naar hun verhouding tot de hoofdstad. Wat kan kunst Brussel bijbrengen?