You are! Somebody!

‘Grijp je kansen’, zo wordt er voortdurend in ons linker- en ons rechteroor gefluisterd. Niet alleen de politiek moedigt ons aan om ervoor te gaan. Ook het jongste Mestizo Arts Festival (MAF), ‘kunstenfestival met focus op stedelijkheid en mix’, sprak met zijn motto ‘You are here’ vooral het individu aan. Wel is er een groot verschil tussen de neoliberale en de emancipatorische kijk op het ‘ik’: het idee van de quilt.

We zijn 1972. Reverend Jesse Jackson staat voor een stadion vol Afro-Americans in Los Angeles. De civil rights movement is volop bezig. Black pride, Black Panthers, blaxploitation: black is beautiful. ‘I am!’, schreeuwt Jackson. ‘I am!’, schreeuwt de tribune terug, vuisten in de lucht. ‘Somebody!’, roept Jackson. ‘Somebody!’, herhaalt een koor van honderdduizend zielen. All those brothers and sisters weten zich gediscrimineerd en uitgesloten door de Amerikaanse samenleving. ‘I must be respected!’, roepen ze, omdat de onevenwichtige machtsverhouding niet meer te tolereren valt. Jacksons rede, de National Black Litany, gebaseerd op het gedicht I Am Somebody van Williams H. Borders en voorgedragen in klassieke call and response-stijl, is alleszins geen dialoog. Het is een gebed, een bevestiging, een uitnodiging. De roep van één collectief ‘ik’.

Eenenveertig jaar later, in Antwerpen, opent op het Mestizo Arts Festival ook Rumble in da Jungle – een totaalspektakel van SIN collectief, 't arsenaal en MAF – met Jesse Jacksons Litany. Dit keer bestaat het publiek uit een mengeling van huidskleuren, achtergronden en socio-economische omstandigheden. ‘I may be black, brown, yellow or white’, roept Junior Mthombeni van SIN. ‘But I am! Somebody!’ De toeschouwers worden uitgenodigd om respect op te eisen voor hun eigen individualiteit. Want net zoals in het Amerika van de jaren 1970 ligt individuele trots aan de basis van collectieve emancipatie. De zaal roept alvast elke keer uit volle borst terug.

Wie vandaag het recht opeist om zichzelf te mogen zijn, praat de dominante cultuur eerder na dan tegen

Het risico ligt natuurlijk in het bijna religieuze karakter van deze collectieve roep, zoals dat geparodieerd wordt in die ene filmscène uit Monty Pythons Life of Brian (1979) waarin de menigte Jezus als uit één mond naschreeuwt: ‘We are all individuals!’ Het ‘ik’ anno 2013 is ook lang niet meer wat het was ten tijde van Jesse Jackson. Zowel de commercie als de prestatiemaatschappij heeft van dat ‘ik’ een brand gemaakt. Wie vandaag het recht opeist om zichzelf te mogen zijn, praat de dominante cultuur dus eerder na dan tegen. Maakt oprechte persoonlijke emancipatie, bijvoorbeeld bij minderheden in Vlaanderen, nog wel een kans?

Puzzelidentiteit

Rumble in da Jungle beleef je het beste vanop de staanplaatsen. Voor de gelegenheid staan op het podium niet alleen een boksring en boksers uit de Antwerp Boxing Academy, maar ook een tienkoppig orkest voor opzwepende soul-funkmuziek. Meerdere slam poets krijgen één na één het woord, maar hun interventies worden naadloos verweven met de muziek. Beleven we een concert of een toneelstuk?

De voorstelling is geconstrueerd rond When We Were Kings (1996), een film over de historische kamp tussen Muhammad Ali en George Foreman en over het bijhorende muziekfestival waarvoor James Brown, Bill Withers, Hugh Masekela, Franco, Fania All-Stars en andere grote namen uit Afrika en Afro-Amerika eenmalig verzamelden in het Zaïre van 1974. De film is, naast een verslag van het megaevenement, ook een mooie weergave van de eigenaardige persoonlijkheid en de complexe gemoedstoestand van Ali, wiens verlies tegen de jongere en sterkere Foreman zo goed als vaststond. Ali leek bang, maar bleef even mondig als anders. Verward leek hij zich af te vragen of Afrika echt zijn ‘thuis’ was, zoals meer dan één valse profeet beweerde. Ali haalde kracht uit zijn vurige religieuze geloof. Hij kreeg klappen en leek verslagen, maar wachtte tijdens het gevecht het juiste moment af om met zijn vuisten geschiedenis te schrijven.

De voorstelling plaatst niet alleen de muziek en het gedachtegoed van toen in het hier en nu. Ze probeert ook de mythische figuur van Ali zo te reconstrueren dat hij vandaag herkenbaar is. Muhammad Ali wordt collectief geportretteerd: elke slammer belicht een andere kant van zijn persoonlijkheid en plaatst die in de eigen realiteit van vandaag. Samen vormen ze dus een ‘ik’: de reconstructie van een identiteit als resultaat van puzzelwerk. Dat lijkt evident, omdat Ali zichzelf ziet als een element van de Afrikaanse diaspora. En omdat de identiteit van de diaspora (net zoals die van de stedelijkheid!) van nature gefragmenteerd is. Ali is Afrika én Amerika op dezelfde manier als slammer Mike De Ridder België én Marokko is, zoals hij tijdens zijn interventie in Rumble in da Jungle verklaart.

Inhoudelijk is het vaak jongleren tussen het ‘ik’ als individu en het ‘ik’ als vertegenwoordiger van een groep. Zeker in het geval van minderheden schommelt een ‘auteur’ vaak tussen die twee rollen. Salah, nog een van de slammers van dienst, speelt de hoofdrol tijdens een van de meest memorabele momenten van de voorstelling: na een korte uitnodiging om te focussen op hem als individu, zegt hij: ‘My name is Muslim and I am the son of Islam’. Een zin die niemand onberoerd laat. Salah eigent zich het religieuze aspect toe van Ali, zelf een moslim, in een tijd dat de islam een belangrijke rol speelde in de Afro-Amerikaanse zoektocht naar de eigen identiteit. Iets later besluit hij: ‘We are muslims and we won’t change for no man, or demon.’ Die ‘I’ en die ‘we’ spelen exact dezelfde rol: de boodschap van Salah gaat dus niet zozeer over individualiteit, wel integendeel, maar vertrekt vanuit een individueel besef, vanuit een individuele trots. En het is de som van elke individuele fierheid die ervoor zal zorgen dat een groep eindelijk aanvaard of gerespecteerd wordt.

De keuze voor slammers om Ali mee in elkaar te puzzelen kan ook geen toeval zijn, als je bedenkt dat Ali, naast bokser en activist, in wezen een woordkunstenaar was. Eén uit een lange lijst van eloquente Afro-Americans die van ritme, intonatie en de passie van hun speeches een kunst gemaakt hebben. Spoken word is geen uitvinding van wat we vandaag uit gemak urban arts noemen. Volgens rapper, dichter en theoreticus Saul Williams – auteur van The Dead Emcee Scrolls: The Lost Teachings of Hip-Hop – staan slam poetry en spoken word in dezelfde erflijn als de oeroude West-Afrikaanse griot. Deze verteller overstijgt tijdens zijn optreden elke individualiteit om als spreekbuis te dienen, om de geschiedenis vorm te geven met zijn woorden. Slam poetry stamt af van dezelfde orale traditie, die zoveel invloed heeft gehad op Ali’s persona: slam poetry is dus een gepaste keuze om Ali te schetsen als individu en als vertegenwoordiger van een groep.

Lappendeken

Die natuurlijke balans tussen individu en collectief openbaart zich in wel meer voorstellingen op MAF, met zijn kruisbestuiving van kunstvormen en achtergronden. Het geeft een soort quiltgevoel, het gevoel dat het geheel tegelijkertijd een samenstelling is. Die ‘lappendekenesthetiek’ – waarin elke performer zijn ‘moment’ krijgt – herken je ook in Private Landscapes, een traject van schrijvers die verhalen creëren naast een traject van acteurs die al die verhalen omvormen tot performances. Of in Versus, waarin dichters aan rappers gekoppeld worden in een soort van woordenduel. Deze voorstellingen tillen individuele inspanningen en creaties op een hoger niveau door samenwerking en coaching. Hoewel ze bestaan uit samengevoegde zelfstandige stukken, blijft elke voorstelling zo zwak als haar zwakste moment. De samenwerking moet het geheel versterken. Voor het falen van individuen is dus geen ruimte, want dat betekent een verzwakking van het geheel, van het collectief.

Een solidaire ‘ik’ verhoudt zich anders tot falen dan een individuele ‘ik’

Dat is precies het verschil tussen een emancipatorische en een neoliberale kijk op het ik: een solidaire ‘ik’ verhoudt zich anders tot falenen ‘eigenbelang’ dan een individuele ‘ik’. Een solidair ‘ik’ zal, uit eigenbelang, de mislukking van een individu proberen te vermijden en/of opvangen, terwijl het neoliberale ‘ik’ eerder zal wijzen op de individuele verantwoordelijkheid van de gevallene. De collectieve verantwoordelijkheid stopt overigens niet bij ‘kansen geven’ of erop toezien dat elk individu een plaats krijgt in de maatschappij. Het collectief moet ervoor zorgen dat het geheel versterkt wordt, door een ‘investering’ in mensen. Terwijl het neoliberale discours hamert op falen als een individueel ‘gebrek’, wordt dat individuele falen binnen meer emancipatorische initiatieven vermeden door een sterkere investering van het collectief.

Individuele fierheid

Nochtans heeft het droombeeld van een sterke, louter op zichzelf gerichte individualiteit iets heel aantrekkelijks, zo leerde op MAF de voorstelling Is het belangrijk? Op het eerste gezicht lijkt deze eerste toneeltekst van actrice en theatermaakster Sarah Eisa een anekdotische dialoog tussen een werkloze kunstenares en haar lief. Maar zo vrijblijvend zijn de lichte dialogen van het koppel niet. De kunstenares werd verleid door de roemruchte roman Atlas Shrugged, een vuistdikke lofzang van Ayn Rand op het eigenbelang en het compromisloze individu. Door die lectuur gaat de kunstenares alles in twijfel trekken. De bekoring van het neoliberalisme, zo wervend verwoord door Ayn Rand, sluit dan ook aan bij de betere zelfhulpliteratuur: het gaat om het recht om je leven in eigen handen te nemen, het recht (de plicht?) om jezelf te zijn. Stop met klagen en ‘go for it, grijp je kansen!’

Opmerkelijk genoeg valt dat geluid te horen vanuit heel verschillende hoeken. ‘Discriminatie? Zet je erover’, was ooit de spraakmakende titel van een uitgebreid interview met Sihame El Kaouakibi, oprichtster van het succesvolle initiatief Let’s Go Urban. Mocht een doorsnee neoliberale spreekbuis exact dezelfde woorden in de mond nemen, zouden ze heel erg cynisch klinken: ‘Kan je geen woning huren omwille van je familienaam? Zet je erover!’. Voor El Kaouakibi is de kernboodschap veeleer die van haar nieuwe boek #Believe: ‘Wees de leider van je eigen leven. Neem de regie van je leven in eigen handen.’ Dat kan hard op het neoliberale discours lijken, maar bij nader inzien merk je belangrijke nuances. Als El Kaouakibi zegt dat de jongeren met wie ze dagelijks werkt ‘ervoor moeten gaan’, weet ze dat ze toch op heel wat hindernissen zullen botsen, omdat zij veel van die hindernissen zelf van dichtbij heeft gezien. Anderen daarentegen minimaliseren en relativeren ze, want volgens hen wordt een legitieme kwaal van onze samenleving ‘vooral misbruikt als een excuus voor persoonlijke mislukking’.

Van El Kaouakibi hoef je geen paternalisme te verwachten. Luiheid en profitariaat zal ze even hard bestrijden als wie dan ook, maar in haar visie is falen deel van een leerproces. Van dat leerproces mag je niemand anders beschuldigen, maar als falen een normale zaak wordt, wordt ook de steun voor wie ‘faalt’ een deel van dat proces. El Kaouakibi moedigt individuele trots aan, en in ruil voor haar steun lijkt hard werken de enige voorwaarde. Tegen een jonge, gesluierde moslima die zich uitgesloten voelt, zal ze zeggen: ‘Wees trots op jezelf en go for it.’ Voor anderen komt die prikkelende fierheid ongelegen: voor hen geldt eerder een ‘wees jezelf en go for it, zolang je maar niet ingaat tegen ons idee van neutraliteit.’

Systeemfout

Misschien omwille van zulke dubbelzinnigheden blijft de heldin van Is het belangrijk? uiteindelijk toch niet overtuigd van de ik-filosofie van Ayn Rand. Haar triomfalistische ondernemersdiscours geldt slechts voor een kleine minderheid. De overgrote meerderheid zal zich tevreden moeten stellen met minder, want er zijn maar een beperkt aantal plaatsen voor de winnaars en die zijn al grotendeels bezet. De meeste mensen zullen ergens onderweg eerder teleurgesteld achterblijven. Klagen ze daarover, dan krijgen ze te horen dat ze hun leven in eigen handen moeten nemen. Dat ze moeten stoppen met zagen en ervoor moeten gaan. Het discours van Ayn Rand lijkt dus onvolledig: het heeft geen rekening gehouden met het lot van de meerderheid. Zo confronteert Is het belangrijk? het neoliberale zelfbeeld met de eenvoudige contradicties van de dagelijkse praktijk: ‘zichzelf realiseren’ zal pas meer mensen gegeven zijn, als dat niet gebeurt ten koste van, maar mét anderen. Vanuit het idee van de quilt.

‘Zichzelf realiseren’ zal pas meer mensen gegeven zijn, als dat niet gebeurt ten koste van, maar mét anderen

Want uiteindelijk draait alles niet zozeer om het ik, maar wel om het verband waarbinnen al die ikken functioneren. Joris Luyendijk, de Nederlandse journalist-antropoloog die respect verdiende met zijn analyse van de bankencrisis en het gedrag van bankiers, zei tijdens een lezing over ‘de financiële staatsgreep’ dat we de bankencrisis nooit zullen begrijpen zolang we blijven denken dat het ging om het falen van individuen, dat de crisis de schuld was van de bankiers of van de banken. Het probleem moest dus wel hun hebzucht zijn. Hun psychopathie. Hun narcisme. Hun roekeloze risicocultuur. Maar het eigenlijke probleem, aldus Luyendijk, ligt in de structuur. Het bankensysteem zit zo in elkaar dat het dat falen toeliet.

Zo zitten we ook precies in een situatie waarin we het falen van individuen toeschrijven aan die individuen. Het probleem moet dus hun luiheid zijn. Hun gebrek aan wil. Hun achterlijke cultuur. Maar misschien is het systeem het probleem. Misschien zit het systeem zo in elkaar dat we individuen laten falen, waardoor onze samenleving erop achteruit gaat. Misschien is het tijd om op zoek te gaan naar een andere structuur.

Orlando Verde is geboren in Venezuela en woont sinds 2001 in Antwerpen. Mestieze melomaan. Verwend kind. Informaticus van opleiding. Schrijft en maakt af en toe films.