Wraak op de geschiedenis

In film en literatuur lijken mannen vooral op wraak te zinnen als ze in hun eer worden gekrenkt terwijl vrouwen dan weer bijzonder rancuneus uit de hoek komen als ze worden afgewezen. Vooral de overspelige man moet het vaak ontgelden. Hoe kunnen vrouwelijke wraakfantasieën voorbij dit cliché raken en het verlangen om door een man of een gemeenschap te worden omarmd omzetten in een strategie die ook mannen helpt om voorbij het revanchisme te denken?

Wraakgevoelens zijn niemand vreemd. Vrouwen hebben de reputatie rancuneuzer te zijn dan mannen, maar dat betekent geenszins dat mannen zich in dezen onbetuigd laten. In Amerikaanse westerns is wraakzucht zo mogelijk nog moeilijker uit te roeien dan het voortwoekerende tumbleweed. Cowboys doen er alles aan om hun wraakfantasieën werkelijkheid te doen worden, en meestal dient die werkelijkheid zich aan onder de vorm van de finale shoot-out. Of ze nu zelf slachtoffer waren van onrecht of de eer van een schone deerne verdedigen, voor de op wraak beluste cowboy staat enkel de dood van zijn vijand gelijk aan genoegdoening.

Vandaag zijn de wraakoefeningen uit klassieke westerns vaak klein bier vergeleken met wat officiële gezagsdragers verkondigen in een poging krachtdadig te klinken

Vandaag zijn de wraakoefeningen uit klassieke westerns vaak klein bier vergeleken met wat officiële gezagsdragers verkondigen in een poging krachtdadig te klinken, geconfronteerd met gruwel die geen overtreffende trap meer toelaat. Toen IS vorig jaar een video verspreidde waarop een Jordaanse piloot – wiens familie nauwe banden heeft met de koninklijke familie – levend verbrand werd, citeerde Abdoellah II van Jordanië uit Clint Eastwoods Unforgiven (1992). Het is niet bekend welke passage de koning in zijn gesprek met het U.S. House’s Armed Services Committee precies aanhaalde, maar dit laat het personage van Clint Eastwood zich onder meer ontvallen: "Any man I see out there, I'm gonna kill him. Any son of a bitch takes a shot at me, I'm not only going to kill him, I'm going to kill his wife and all his friends and burn his damn house down." En zeggen dat Eastwood in feite het morele deficit toont van een wereld waarin gerechtigheid en revanchisme met elkaar verward worden.

VERGEVEN OF VERGELDEN?

Hoewel de wraakfantasieën van mannen veelvuldig werden verfilmd en beschreven, lijkt de ware wraak des vrouwen te zijn. In talloze horrorverhalen over haunted houses en andere staaltjes van hekserij blijven vrouwen op wraak zinnen, desnoods over het graf heen. Ook de klassieke wraakgodinnen waren vrouwen. De Furiën (de Griekse Erinyen) gingen aan de goden vooraf en waren met zijn drieën: Alecto, de nooit ophoudende, Megaera, de afkeurende en Tisiphone, de straffende. De drie lieten niet af, achtervolgden hun slachtoffers met slangen en toortsen, en dreven menig man tot waanzin. Toch is de beroemdste wraakneemster uit de geschiedenis wellicht Medea, de tovenares uit het gelijknamige toneelstuk van Euripides. Haar wraak voltrekt zich immers op de hoofden van haar eigen kinderen, het ultieme taboe. Wanneer haar man Jason haar om politiek-strategische redenen wil verlaten voor Creüsa, de dochter van de koning van Korinthe, doodt ze hun tweelingzonen met het zwaard en stuurt ze Creüsa een trouwjurk met een bijtend gif als huwelijksgeschenk. 

In talloze horrorverhalen over haunted houses en andere staaltjes van hekserij blijven vrouwen op wraak zinnen, desnoods over het graf heen

Er is één 21^ste-eeuwse wraakfantasie die Medea naar de kroon steekt. Waar Lars von Trier aanvankelijk vooral verrast door het decor van Dogville (2003) te herleiden tot een theaterscène met props en personages, slaat hij de kijker helemaal met verstomming als zijn femme fatale Grace in de finale alle dorpsbewoners – ook de kinderen – laat afmaken door haar vaders manschappen. Enkel voor de hond Moses kent ze genade. Grace werd nochtans door de mensen van Dogville opgenomen toen ze haar vader en diens duistere zaken wou ontvluchten. Gaandeweg profiteert de kleine gemeenschap echter van haar vluchtelingenstatus en haar schijnbaar oneindige goedheid, tot op het punt dat ze aan een ketting wordt gelegd en gedwongen tot slavenarbeid en hoererij.

Dat deze parabel over vergeving en wraak ontsproot aan de koker van Lars von Trier houdt steek als je bedenkt dat hij al in 1988 het verhaal van Medea verfilmde voor de Deense televisie, en haar daarbij eerder als een slachtoffer dan als een meedogenloze furie portretteerde. Sindsdien heeft Von Trier systematisch vrouwen opgevoerd die zich nu eens compleet opofferen voor hun geliefden en dan weer bijzonder hardvochtig en kwaadaardig uit de hoek komen. Bij monde van Graces vader laat Von Trier alvast verstaan dat gewelddadige wraak niet de grootste zonde is, maar wel de arrogantie die Grace aanvankelijk tentoonspreidt door alle kleine en grote vernederingen lijdzaam te ondergaan, waardoor ze van de dorpelingen verdraagt wat ze van zichzelf nooit zou tolereren. Heeft Von Trier gelijk? Is clementie arroganter dan wraakzucht? Zelf bekeerde hij zich alvast tot het katholicisme, waar de eeuwige vergeving in de leer zit ingebakken.

Volgens de Roemeens-Franse filosoof Cioran laat wraak zich echter niet eenvoudig beteugelen. In Histoire et utopie (1960) schrijft hij dat als we ons niet aan wraak kunnen overgeven, we deze in ons diepste binnenste bewaren. Vergiffenis ziet hij als een alternatief voor wraak, maar dan wel met een hoog risico op gevoelens van verbittering, vernedering en schaamte. Cioran geeft uiteindelijk noch aan wraakzucht noch aan vergevingsgezindheid de voorkeur. Die ideale positie is volgens hem de maximale onthechting, die even ver van wraak als van vergiffenis verwijderd ligt, ‘halverwege een nijd en een edelmoedigheid die in gelijke mate leeg zijn, want bedoeld om elkaar te neutraliseren’.

GEDULD IS EEN SCHONE DEUGD

Cioran lijkt zelf niet goed te weten hoe deze staat van onthechting te bereiken. Onthechting klinkt bovendien niet erg aanlokkelijk voor de scheppende vrouw die haar nijd hoopt om te zetten in creatieve energie. Of is een dergelijke opvatting over creativiteit al te zeer gelinkt aan ‘mannelijke’ criteria van daadkracht, focus en explosiviteit? Feit is dat wie wraak wil nemen op de geschiedenis, voorbij moet aan simpele vergelding of gulle vergevingsgezindheid. Anders blijft die geschiedenis zich herhalen.

Uit de exploten van Medea en Grace, maar ook uit actuele female revenge blogs –waar de wraakfantasieën dit keer wel door vrouwen worden neergepend – spreekt weinig onthechting, al blijken vrouwen bijzonder geduldig in hun vergeldingsacties. Ze nemen hun toevlucht tot zorgvuldig geplande kwellingen waarbij ze hun overspelige mannen zelden fysiek mutileren, maar hun leven wel tot een hel maken. Wie niet sterk is, moet slim zijn? Dat is een manier om ernaar te kijken. Vrouwen zijn achterbakser en laaghartiger dan mannen? Dat is een andere. Toch wordt het pas echt spannend als de wraak van vrouwen zich niet enkel tegen de overspelige man richt en niet eens meteen als wraak herkend wordt.

Zo neemt de Amerikaanse cineaste Kelly Reichardt subtiel wraak op het door testosteron getekende westerngenre als ze de tocht langs de Oregon Trail in Meek’s Cutoff (2010) van elke vorm van heroïek ontdoet. Door het trage ritme en de lange stiltes wordt de overlevingsstrijd van de eerste settlers niet alleen aanschouwelijk, maar ook tastbaar gemaakt. Het zijn de vrouwen die al snel in de gaten hebben dat ze met hun huifkarren in kringetjes draaien en dat die wilde indianen wellicht niet hun grootste probleem zijn. Ze concentreren zich haast woordeloos op het vinden van water, voedsel en brandhout terwijl de mannen druk overleggen wat hen te doen staat, zonder evenwel tot een besluit te komen.

Nog meer dan door genres te revisioneren en macho narratieven te deconstrueren, revancheren filmmaaksters en schrijfsters zich op een verleden waarin ze werden weggewist door zich niet als muze of wraakgodin, maar als scheppend individu op te werpen. Zo benadrukt Susan Sontag in een interview met The New York Times in 1982 dat ze ervan droomde om een auteur te worden en niet om een vrouwelijke auteur te worden want per slot van rekening is ‘goed schrijven de beste wraak’.

HET GOEDE LEVEN

De Amerikaanse Lydia Davis is nog zo’n goed schrijvende vrouw. Davis is geen boegbeeld van militant feminisme, maar zet met een even subtiel als sardonisch gevoel voor humor mannen én vrouwen in hun blootje. Een enkele keer richt Davis haar mild ironische pijlen wel expliciet op de man in een kort stukje proza getiteld Men uit de bundel Can’t and Won’t(2014):

“There are also men in the world. Sometimes we forget, and think there are only women – endless hills and plains of unresisting women. We make little jokes and comfort each other and our lives pass quickly. But every now and then, it is true, a man arises unexpectedly in our midst like a pine tree, and looks savagely at us, and sends us hobbling away in great floods to hide in the caves and gullies until he’s gone.”

Dat geluk en ‘a life well-lived’ de beste wraak zijn, is een oud gezegde

De mannelijke pijnbomen moeten het hier ontgelden, maar ook het visioen van de hobbelende vrouwen is niet meteen aanlokkelijk. Susan Sontag zou het alvast graag gelezen hebben. Ze zag het ironiseren van de seksen immers als een manier om ze te depolariseren en stelde tegelijk in The Third World of Women (1973) dat vrouwen het leven moeten leiden dat ze willen leiden: “The first responsibility of a ‘liberated’ woman is to lead the fullest, freest and most imaginative life she can.” Voorrang geven aan haar schrijverschap was voor Sontag niet alleen een manier om als vrouw vrij te zijn. Het ‘goede schrijven’ over kunst – want daar heeft ze het in hoofdzaak over in Against  Interpretation (1966) – diende zowel bij mannen als vrouwen gericht te zijn op de herovering van onze zintuigen: “We must learn to see more, to hear more, to feel more”. En dat is precies wat ook Kelly Reichardt en Lydia Davis doen. Ze nemen het beste van wat hoofdzakelijk mannelijke stemmen geschreven en verbeeld hebben en voegen er hun eigen perspectief aan toe, niet vanuit een drang om zich als vrouw te manifesteren en de strijd aan te binden met mannen, maar vanuit het verlangen om de wereld te laten zien zoals zij deze ervaren.

Wat Reichardt, Davis en Sontag gemeenschappelijk hebben in dat goede schrijven is hun bijzonder aandacht voor het goede leven in zijn allerkleinste nissen en verschijningsvormen. Dat geluk en ‘a life well-lived’ de beste wraak zijn, is een oud gezegde. Als vrouwen wraak willen nemen op een geschiedenis die hun intellect onderschatte en hen deels op basis daarvan niet in staat achtte tot kunstenaarschap en leiderschap, dan is het streven naar het goede leven misschien wel de meest aangewezen manier om al wie nog twijfelt aan hun intellectuele capaciteiten lik op stuk te geven. Het is een ambitie die geen brokken maakt, maar getuigt van verbeelding en idealiter wil inzetten op het gemeenschappelijk belang, ook dat van mannen. Door even furieus als vredelievend het goede leven voor iedereen op te eisen en een even sprekende als persoonlijke voorstelling te maken van dit oude, Aristoteliaanse begrip, etaleren vrouwen misschien zelfs die gelijke mate aan nijd en edelmoedigheid die Cioran voor ogen had. Wraak houdt op wraak te zijn en wordt net daardoor de zoetste wraak denkbaar, en wie weet, zelfs een politiek wapen.

Er is al veel gezegd over de motieven voor Angela Merkels vluchtelingenbeleid, maar er klinkt geen zweem van stereotiepe wraakzucht door in het motto ‘Wir schaffen das’. Noch cowboys noch wraakgodinnen lieten zich ooit een dergelijke zinsnede ontvallen. Het is een uitspraak die zich op de toekomst richt door de trauma’s uit het verleden om te zetten in een hoopgevend visioen. Stel je voor dat mannen en vrouwen, oude en nieuwe bewoners het samen schaffen? Stel je voor dat de geschiedenis Merkel gelijk geeft en dat we met dank aan een humaan vluchtelingenbeleid in de toekomst meer dan ooit kunnen genieten van het goede leven? De magie van Merkel zou dan wel eens de tovenarij van Medea het nakijken kunnen geven.

Isolde Vanhee is docent aan LUCA School of Arts en kernredacteur van rekto:verso.