Westen, wake up!

Het beeld over Afrika in het Westen is aan het verschuiven. Hongerbuikjes maken plaats voor Lamborghini’s, corrupte dictators voor groeiende economieën. Er is sprake van een botsing tussen het oude en het nieuwe van Afrika, zoals ook de voorstelling Africa van NTGent met Oscar van Rompay en Peter Verhelst onlangs toonde. Welke schokgolven brengt dat hier teweeg?

Afrika doet sinds kort zelfs aan liefdadigheidswerk voor Europa. In 2012 zetten Afrikaanse artiesten een inzamelingsactie op touw om Noorwegen, waar de aanhoudende strenge kou voor chaotische taferelen zorgde, van oude radiatoren te voorzien. ‘Frostbite Kills Too’ heette het lied, gezongen door bekende Afrikaanse artiesten. In de videoclip de bekende blikken vol medelijden, deze keer dus niet van westerse, maar van Afrikaanse zangers, afgewisseld met beelden van uitglijdende Noren en gekantelde vrachtwagens in de sneeuw. Natuurlijk was dat allemaal een grap. Er werden helemaal geen oude radiatoren ingezameld voor Noorwegen, een van de meest welvarende landen ter wereld. Maar het was niet enkel een grap. Het was een statement dat de hele wereld rondging en door miljoenen mensen werd bekeken: Bono en zijn vrienden konden maar beter stoppen met hun kerstsingles en benefietconcerten voor Afrika. ‘Now the tables have turned. (…) We’ve had our problems too. With poverty, corruption with H.I.V. and crime. (…) And now it’s payback time’, werd er gezongen.

Maar in hoeverre dringt het tot het Westen door dat er sprake is van een nieuw, ander Afrika? Als we moeten afgaan op de inzichten van experts als politicoloog Achille Mbembe en econoom Ian Goldin, lopen we in het Westen hopeloos achter de feiten aan. Mbembe noemt het Westen een ‘ingedutte, zelfvoldane, nostalgische maatschappij’. Waarom, vraagt hij zich af, is Europa niet in staat om in te zien dat de wereld aan het veranderen is? Dat verhoudingen aan het verschuiven zijn? Volgens Goldin zullen we in 2030 Afrikanen wanhopig vragen om in Europa te komen werken, simpelweg omdat we jonge mensen nodig hebben om alle ouderen te verzorgen.

In hoeverre dringt het tot het Westen door dat er sprake is van een nieuw, ander Afrika?

Of Afrikanen dat dan nog zullen willen, is de vraag. Steeds meer Afrikanen laten het zwaar beveiligde Fort Europa links liggen en kiezen voor China, waar ze meteen aan de slag kunnen: een werkvisum is daar in een handomdraai geregeld, voor nog geen 100 dollar. En er is nog een verschil: de Chinees stelt geen lastige vragen. Die wil gewoon geld verdienen. En laat dat nu precies zijn wat de Afrikaan ook wil.

Terwijl er elke dag tientallen vluchten vanuit Afrika richting China vertrekken, en omgekeerd, draaien wij ons in bed nog eens om. Alles om ons heen krioelt, beweegt en verandert, en wij lijken in diepe slaap gedompeld. Waarom willen we niet wakker worden? Willen we het liever gewoon houden zoals het is? Vrezen we de ander? Of is het anders en valt het met die groeibewegingen van Afrika allemaal wel mee?

De witte man

Donderdag 7 februari, in de Amsterdamse Stadsschouwburg. De presentatie van het nieuwste boek van Marcia Luyten, Dag Afrika, doet in elk geval aan als zo’n collectieve wake-upcall. Deze avond vormt de start van het vijf dagen durende Afrika!-festival van de Stadsschouwburg. Marcia Luyten, econoom en journalist, legt uit hoe Afrika van verloren continent is uitgegroeid tot ‘rising continent’, zoals het in 2011 op de cover van The Economist werd gepresenteerd. De witte man is er uitgespeeld. Hij is er nog wel, als hulpverlener, ontwikkelingswerker en diplomaat, maar hij heeft geen macht meer. Het voetstuk waarop Luyten tien jaar geleden nog stond, heeft ze zien afbrokkelen. Vroeger kreeg ze als witte (want zo noemt ze zichzelf) in Oeganda voorrang in de rij, tegenwoordig kijkt de jonge stadselite niet meer naar haar om. In de jaren 1970 was hulp uit het Westen goed voor 70 procent van alle geldstromen; vandaag de dag is dat nog maar 13 procent, zo lees ik later op de avond in haar boek.

Luyten is niet de enige die spreekt over een ‘nieuw’ Afrika. Tijdens Dag Afrika wordt in razend tempo door andere pioniers uitgelegd dat we ons oude beeld van Afrika moeten bijschaven. De Belgische fotograaf Sven Torfinn vertelt hoe moeilijk het is om foto’s te maken van Afrikaanse metropolen zoals Nairobi of Johannesburg: er is niets ‘Afrikaans’ (lees: armoedigs, uitzichtloos) meer aan, waardoor ze niet te onderscheiden zijn van westerse steden. Een investeerder vertelt hoe Afrika binnen de Rabobank is uitgegroeid van het putje tot het hart van de organisatie. Rabobank stuurt nu enkel nog zijn beste investeerders naar Afrika, terwijl dat tien jaar geleden wel anders was. Afrika! opent dus met een optimistisch geluid en schetst een continent dat je doet denken aan recente succesverhalen als die van China en Brazilië.

Dat we hier in het Westen nog niet zo gewend zijn aan die nieuwe visie, toont de rest van het programma van Afrika!. In het programmaboekje is, met uitzondering van de avond van Marcia Luyten, geen enkele Afrikaan of andere vrouw te bekennen. De rest van het festival wordt gevuld door alleen maar witte mannen. De cowboy, de vrouwenverslinder, de wetenschapper, de weldoener, de patriarch: ze passeren allemaal de revue. Losgeslagen van de westerse beschaving en op zoek naar het the heart of darkness, naar het bovennatuurlijke, naar het ontrafelen van het onbereikbare mysterie. Was er dan nergens een voorstelling te vinden van een Afrikaan of op zijn minst van een witte vrouw? Hoewel ik meestal met een grote boog om feministisch ogende vrouwen heen loop, voel ik nu toch een klein vlammetje opflakkeren. Dat dooft echter snel als ik Missie (2008) zie, een voorstelling van Raven Ruëll en David Van Reybrouck over een Belgische pater die terugblikt op zijn leven in Congo. Het resultaat is een beklemmende monoloog die je als toeschouwer moeilijk onberoerd kan laten.

Het land dat te snel groeit

De jongste witte man van het festival – Oscar Van Rompay, die samen met Peter Verhelst Africa (2013) maakte bij NTGent – zorgde bij de première van hun voorstelling in Gent voor een relletje, met het enige zinnetje dat verwijst naar het nieuwe Afrika. ‘Ik ben terechtgekomen in een land dat te snel groeit’, zegt Van Rompay in een hele rij beschrijvingen van Kenia, waar hij sinds 2001 een bedrijfje runt. Een Afrikaanse toeschouwer voelde zich daardoor zo beledigd dat hij tijdens de voorstelling met Van Rompay in discussie ging. Een clash tussen het oude en het nieuwe Afrika? De blanke man die vasthoudt aan zijn beeld van het verloren continent en de Afrikaan die het rijzende continent omarmt? In het geval van Africa is daar geen sprake van. Africa overstijgt namelijk de actualiteit, omdat het over veel meer gaat dan een witte man die zwart Afrika probeert te begrijpen. Africa toont wat het is om mens te zijn, en wat ons diepgewortelde verlangen is om ons te hechten aan en te onthechten van de dingen om ons heen. Het toont het verlangen om op te gaan in de menigte, maar ook het verlangen je daar uiteindelijk weer van los te weken.

56_Nuyens_2_Africa, NTGent © Kurt Van der Elst.jpgDe voorstelling speelt met perspectieven. Ze wisselt tussen poëtische gedachtes (‘de nacht is een blindheid’) en platte conclusies (‘de enige eerlijke Kenianen zijn prostituees’). Steeds als je denkt ‘nu heb ik hem, nu begrijp ik wie hij is of wat hij wilt’, weet Van Rompay weer een nieuwe bron aan te boren die alles in een ander daglicht zet. Tijdens de openingsscène ontdoet Van Rompay zich van zijn kleren, en spuit hij zichzelf helemaal zwart met een soort tuinslang waaruit verf komt. Het verlangen van de witte man om een Afrikaan te zijn, is nog nooit zo treffend uitgebeeld, denk ik. Terwijl hij ronddwaalt in een Afrikaans ogend decor en je als toeschouwer steeds meer went aan zijn kleur en zijn nieuwe mimiek, start er een geluidsband met de stem van Van Rompay: het lichaam dat juist opging in zijn omgeving, wordt een observerende buitenstaander. Even later, wanneer de geluidsband afloopt, begint hij Swahili te praten, waardoor hij weer samenvalt met zijn geverfde huidskleur. Steeds opnieuw wisselt Van Rompay van rol, waardoor mijn positie als toeschouwer ook verandert: soms zijn Van Rompay en ik westerlingen onder elkaar die niets van mysterieus Afrika begrijpen, soms begrijpen we het weer wel. Maar vaak ook zijn we vreemden van elkaar: dan spreekt hij mij aan alsof ik een onnozele blanke toerist ben. Dan verlangt hij ernaar niet bij mij te horen, maar bij een volk dat mij vreemd is. Daarmee werpt Van Rompay mij als toeschouwer terug op mezelf en daarmee ook onvermijdelijk op de vraag: wat zegt die optimistische blik op Afrika over onszelf?

Africa toont wat het is om mens te zijn, en wat ons diepgewortelde verlangen is om ons te hechten aan en te onthechten van de dingen om ons heen

Want de feiten laten geen onomstotelijk positief Afrika zien. Ja, er staan zes Afrikaanse landen in de top tien van snelst groeiende wereldeconomieën. En ja, obesitas is een groeiend (luxe)probleem in Afrika. Maar feit blijft ook dat gemiddeld 50 procent van de Afrikaanse jongeren werkloos is. En de gemiddelde levensverwachting in Afrika ligt nog steeds ergens rond de 40 jaar. Kan je nagaan: de gemiddelde leeftijd van een Japanner is 40. De economische groei van een aantal Afrikaanse landen heeft geen invloed op de noodgedwongen vluchtelingenkampen in andere Afrikaanse landen, benadrukt Tineke Ceelen, directeur van Stichting Vluchteling en een van de sprekers bij Dag Afrika. Kunnen we het eigenlijk wel hebben over Afrika: een continent dat 54 landen telt, waar 1 miljard mensen wonen en waar Europa drie keer in past?

Het generaliseren van een luxekwestie als overgewicht over zo’n immens continent, is even misplaatst als het generaliseren van hongersnood over datzelfde continent een paar decennia terug, stelt Afrikacorrespondent Niels Posthumus in het artikel ‘Armoede is uit’ in De Groene Amsterdammer. Je moet zowel de negatieve als de positieve aspecten van een ontwikkeling beschrijven, vindt hij: dan kom je in de buurt van de waarheid.

Waarom zijn we zo op die positieve aspecten gericht? Om onze jarenlange negatieve kijk te compenseren? Of is het iets anders? Is het toeval dat net nu we in het Westen de ene crisis na de andere crisis meemaken, we al onze hoop op Afrika gaan projecteren? Nu het plafond van ons kapitalistische bouwwerk in zicht komt, we op zoek gaan naar een nieuw project? Een project met nieuwe uitdagingen, met veel kansen, waar alles mogelijk is? Nee, ik bedoel geen tweede golf missionarissen die naar Afrika zal vertrekken. Ik doel ook niet op de patriarch, die eropuit is weer de dienst te gaan uitmaken in Afrika. Ik doel op de gemiddelde moderne Europeaan, die niet meer weet waar hij in gelooft of waar hij voor staat. Een voorbeeld daarvan is het uitgebluste gezin dat Dood Paard schetst in de voorstelling IN DIE NAG (2012): het type mens dat geen gezag meer duldt, dat het nergens meer mee eens is en als oplossing dan maar naar Afrika emigreert.

Afrika als alibi

Is Afrika ons alibi om uit te zoeken waar we zelf ook alweer in geloofden? Als je theater ziet als Africa, Missie en IN DIE NAG, dan zou je denken van wel. Die voorstellingen tonen vooral onszelf: mensen die een radicaal onbekende omgeving opzoeken om er langzaam achter te komen wie ze werkelijk zijn. Dat klinkt als een eenzame weg, maar dat is het niet. Het troostende is namelijk dat we de aanblik van de onbekende andere nodig hebben om te begrijpen wie we zijn. Het is echter de kunst om de ander genoeg ruimte te geven om te kijken, zichzelf te tonen, en genoeg geduld op te brengen om ook terug te kijken: om het te zien als een dialoog, een ontmoeting, een uitwisseling, en niet als een eenmansactie.

56_Nuyens_3_In die nag, Dood Paard © Sanne Peper.jpgAntjie Krog, Zuid-Afrikaanse dichteres en filosofe, vindt dat het onze taak is om in de verscheidenheid op zoek te gaan naar geborgenheid. Maar dan moet die verscheidenheid wel kunnen plaatsvinden. ‘Honderd jaar geleden’, schrijft Krog, ‘schreven mannen zoals Gustave Flaubert en Leo Tolstoy boeken waarin de vrouw als hoofdpersonage centraal stond. Daarin worden vrouwenkarakters beschreven zoals mannen denken dat vrouwen zijn of zoals mannen vrouwen graag willen zien. Maar toen vrouwen zelf aan het woord kwamen, klonk het anders. In Zuid-Afrika zijn er blanke schrijvers die denken dat ze zwarten kunnen vertolken in hun werk. En dat is, bijna altijd, zoals blanken denken dat zwarten zijn. Oftewel: ze zijn blank met een zwarte huid.’

Ik denk dat we ons op dit moment in een transitiefase bevinden. We kunnen, net als Flaubert en Tolstoy dat honderd jaar geleden deden, onszelf in het centrum plaatsen en van daar de ander bekijken. We kunnen erover schrijven, theater maken en filosoferen; over wat wij zien in de ander en hoe we denken dat de ander in elkaar zit. Als een onzichtbare toeschouwer kunnen we plaatsnemen aan de rand van een groot plein. Maar we kunnen ook het plein op lopen, perspectieven uitwisselen met de ander, accepteren dat juist in de verscheidenheid de verbinding met de ander verborgen licht. ‘Willen wij nog iets betekenen op het jongste continent’, sluit Marcia Luyten Dag Afrika af, ‘dan moeten we Afrika nemen zoals het is. We moeten op de rode aarde staan en proberen Afrika’s eigenheid te begrijpen.’

Als dat ons lukt, zullen we vermoedelijk versteld staan van de inzichten die we daardoor over onszelf en over de ander zullen ontdekken. Maar eerst is het zaak om wakker te worden.

 

'Africa' van NTGent speelt nog op 10 april in de Theaterschuur in Haarlem, en van 17 tot 25 april in Minard, Gent (zie www.ntgent.be)

Anoek Nuyens is dramaturg, theatermaker en schrijver. In 2012 verscheen haar boek 'Listen to the Bloody Machine. Creating Kris Verdonck’s End', dat ze samen schreef met Marianne van Kerkhoven.

^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.