'Waltz with Bashir'

Laurent Cantet zal met Entre les murs geboekstaafd staan als winnaar van de Gouden Palm op het filmfestival van Cannes, maar de film die het meeste ophef maakte, komt uit een heel andere hoek. Met de geanimeerde documentaire Waltz with Bashir geeft de Israëlische regisseur Ari Folman zijn persoonlijke blauwdruk van de genocide in de Palestijnse vluchtelingenkampen Sabra en Shatila.

Begin jaren 1980 wordt Ari Folman (°1962) ingelijfd als diensplichtig soldaat in het Israëlische leger. Militair hoogtepunt en persoonlijk dieptepunt vormt de deelname aan de Libanese oorlog van 1982. Ari zwaait af uit het leger en maakt een tussenstop van een jaar in Zuid-Azië. Terug in Israël aangekomen, besluit Folman zich toe te leggen op film. Pas afgestudeerd als regisseur wordt hij meteen gelauwerd voor Comfortably Numb (1991), een oorlogsdocument over de ervaringen van vrienden tijdens de bombardementen op Tel Aviv in de eerste Golfoorlog. Twee met prijzen overladen langspeelfilms en een vijftigtal televisiedocumentaires volgen. In 2004 experimenteert Ari Folman voor het eerst met de mogelijkheden van animatie, wat resulteert in het werkstuk The Material that Love is Made of. Het idee ontkiemt om terug te grijpen naar de oorlogsthematiek waarin hij zijn geliefkoosde genres documentaire en animatie kan verzoenen. Vier jaar later heeft het idee zich uitgekristalliseerd. In Waltz with Bashir rakelt Ari Folman een gevoelige zwarte pagina uit de geschiedenis van Israël op. Als regisseur en protagonist zal hij zijn eigen traumatische verleden in herinnering brengen door de schandvlek van het bloedbad in Sabra en Shatila opnieuw aan te kaarten.

DANSE MACABRE

Het Israëlische leger rukt op tot in West-Beiroet. De daaropvolgende dagen loopt het grondig fout wanneer de pas verkozen Libanese president Bashir Gemayel wordt vermoord. Het Israëlische leger houdt het been stijf en knijpt laconiek de ogen toe, waardoor de woede van een Libanese christelijke Falangisten-militie ontaardt in een gruwelijk bloedbad. Naar schatting duizenden onschuldige Palestijnen vinden in de vluchtelingenkampen op afgrijselijke wijze de dood. Ari Folman vult de schuldvraag van de wijze waarop het Israëlische leger heeft bijgedragen tot de genocide niet in. Het opzet van de regisseur gaat niet over het eigen aandeel tijdens het bloedbad, maar beoogt een reconstructie van de manier waarop het geheugen het onwillekeurig verschijnen van sluimerende traumatische herinneringen herdefinieert.

De openingssequentie van Waltz with Bashir speelt zich af in een bar in Tel Aviv en vormt het decor voor een nachtelijke ontmoeting tussen Ari Folman en zijn oud-strijdmakker Boaz. Wanneer Boaz een verklaring biedt voor de onderliggende problematiek van een steeds terugkerende nachtmerrie en terugblikt op de zesentwintig honden die hij moest doden tijdens de Libanese burgeroorlog, gaat voor Folman zelf de psychoanalytische therapie van start. De dream recall van Folmans legerkompaan maakt bij de regisseur de vage herinnering los van zichzelf als negentienjarige infanterist, zacht deinend op de zwarte golven van de Middellandse Zee met enkele strijdmakkers van het Israëlische leger. Terwijl een naakte Folman oprijst uit het water en steeds dichter de kuststrook nadert, wordt het panorama op de belegerde stad Beiroet troosteloos zichtbaar gemaakt door veelvuldig afgeschoten lichtkogels. De zee is een metafoor voor het vergeten, het onbeantwoord laten van het verleden. Hoe meer Folman de kuststrook nadert en zich onttrekt aan het water, hoe meer de stad door de afgevuurde lichtkogels licht brengt over een slapende herinnering.

Folman tracht in de eerste plaats nog meer herinneringen los te wrikken aan de driedaagse inval in Beiroet, maar zijn geheugen blijkt hier amper aan te kunnen voldoen en laat het verleden in het ongewisse. Geprikkeld om meer te weten, besluit hij beroep te doen op enkele van zijn oude legerkameraden, een bevriend psycholoog en een journalist. Een voor een nauw betrokken bij de Libanese burgeroorlog van 1982. Wat volgt, is een spanningsrelatie tussen het historische en het autobiografische geheugen van Ari Folman. De gesprekken en interviews worden op ingenieuze wijze verweven met de gebeurtenissen uit het gedeelde oorlogsverleden. De voice-over van Folmans legerkompanen gidst de kijker door beklijvende geanimeerde herinneringen en dromen van niets ontziende tanks die straten en gebouwen met de grond gelijk maken, een onschuldige kinderhand die een mortiergranaat afvuurt of een Israëlische soldaat die langzaam wegdrijft op de buik van een naakte reuzenvrouw. Tekenend is het beeld van de Israëlische militair die duchtig tussen een regen van kogels walst met Bashir Gemayels portret op de achtergrond. De dans met de dood als een metafoor voor de vluchtigheid van de herinnering aan het bloedbad in de Palestijnse vluchtelingenkampen.

ZWISCHENWELT

Het reveleren van de verhalen, herinneringen en dromen van Ari's vrienden zorgt ervoor dat het reminiscentie-effect in volle kracht toeslaat. De lokroep van Folmans geheugen om een leven in herinnering te brengen dat nog eenmaal overdacht en beoordeeld wil worden, wordt steeds groter. Een nieuwe beeldvorming over het verleden, gedistilleerd uit de historische en persoonlijke feiten van zijn vrienden, zorgt ervoor dat steeds meer antwoorden zich aandienen. De oorspronkelijk ontoegankelijke abstracte noties van Folmans historisch en persoonlijk verleden zullen substantie krijgen in één samenhangende herinnering: een melancholisch beeld waarin de jonge militair Ari nietsvermoedend en noodgedwongen lichtkogels afvuurt zodat de nachtelijke genocide in de vluchtelingenkampen ongeremd kan doorgaan. Het reminiscentie-effect is totaal, de diagnose van het verleden gesteld, het geanimeerde beeld heeft zijn rol vervuld. Wat overblijft, zijn enkel nog de naakte feiten, weergegeven door authentieke televisiebeelden die geen twijfel meer overlaten om de kijker de werkelijkheid voor ogen te brengen. Konden we voordien nog genieten van een hoogstpersoonlijke filmtaal, de introductie van waarheidsgetrouwe televisiebeelden maakt komaf met enig welbehagen en vraagt een bittere, doorleefde ernst. De film ontdoet zich van haar geanimeerde gefictionaliseerde vorm en dwingt de werkelijkheid manifest naar voren. De beelden van het bloedbad zijn niet alleen een aanklacht tegen Sabra en Shatila, maar tegen de waanzin, gruwel en zinloosheid van elke oorlog.

Waltz with Bashir is voor regisseur Ari Folman een vier jaar durende therapeutische sessie geworden om herinneringen van zichzelf en vrienden door middel van gesprekken en interviews te reconstrueren en te concretiseren. Vier jaar waarin de keuze resoluut op het gebruik van animatie viel. Het gebruik van in Flash geanimeerde beelden, opgepolijst in een overwegend monochroom kleurenpalet om oorlog en trauma, dromen en herinneringen te verbeelden, is niet zozeer gewaagd of risicovol, maar een vernieuwende en weldoordachte invalshoek om zich niet te hoeven beroepen op een allegaartje van ouderwetse filmische kunstgrepen of een uitgehold format. Ook het besef dat de horror van het verleden niet zuiver representeerbaar is, het gebruik van archiefmateriaal ontoereikend is om de complexiteit van het herinneren ten volle tot zijn recht te laten komen, dwingt Folman haast zich te beroepen op animatie. De uitgesproken keuze voor geanimeerd beeld, opzwepende muziek en eenzijdig kleurgebruik breekt de klassieke representatie open waardoor sprake is van wat Lyotard de Zwischenwelt heeft genoemd: een ongelokaliseerde, steeds wisselende plek tussen het realistische en het imaginaire universum. Ari Folman verzoent deze twee werelden niet tot een valse metafysische eenheid of om tot waarheid te komen, maar biedt ruimte om de individuele herinnering te herschrijven. Waltz with Bashir beperkt zich niet tot bekende thema's als moraal, schuld of verantwoordelijkheid, maar zoekt inzicht in de wijze waarop een diep sluimerende herinnering zich succesvol verzet tegen het vergeten en legt de bijhorende innerlijke ervaring bloot.

TIJD ALS DUUR

Waltz with Bashir slaagt moeiteloos in dit opzet door het creëren van een spanningsveld tussen fictie en documentaire. Door noch de werkelijkheid te fictionaliseren, noch een ware beschrijving van de werkelijkheid te geven, opent de film het veld waarin de bergsoniaanse visie van tijd als duur haar intrede doet. Duur staat voor Bergson haaks op het vergeten als een verdwijnen in het niets. In contrast tot dit vergeten staat de herinnering. Het verleden groeit voortdurend en behoudt zichzelf, waardoor herinneringen kunnen blijven sluimeren in het heden, bestand tegen aftakeling en vernietiging. Bij de tijd als duur betekent het verleden geen onvermijdelijk afscheid, maar blijft het als schaduwbeeld het heden achtervolgen. De verwrongen herinnering van de jonge Ari Folman, wadend in zee met het zicht op de belegerde stad Beiroet, doet na langdurige afwezigheid zijn intrede in het heden en zal in het geheugen van Folman manifest op de voorgrond treden.

De tijd als duur is niet meetbaar, maar wordt ervaren in het innerlijk zonder een scheiding aan te brengen tussen huidige en vroegere toestanden. In het heden ligt het verleden omsloten en elk ogenblik in het heden draagt de stroom van het verleden in zich mee, wat ervaren kan worden in de manier waarop we ons soms de noten van een melodie samengesmolten herinneren. Iedere noot op zich betekent niets, pas in zijn verloop wordt het muziek. Folman begon met het script als een lege muziekpartituur en heeft elke herinnering van zijn vrienden als een noot neergeschreven om na vier jaar Waltz with Bashir te componeren. Folmans huzarenstuk toont in de eerste plaats hoe het geheugen een loopje neemt met traumatische ervaringen uit het verleden en poogt inzicht te krijgen in wat de tijd met herinneringen doet en wat herinneringen doen met de tijd.

Door te kiezen voor een persoonlijke revolutionaire filmtaal schrijft Ari Folman een nieuw hoofdstuk in de wijze waarop oorlog en trauma door film in beeld kunnen worden gebracht. De regisseur breekt de grens tussen fictie en documentaire open en maakt duidelijk hoe een verzoening tussen beiden een experimenteerruimte kan zijn voor het uitbeelden van droom en herinnering. Ari Folman maakte met Waltz with Bashir een uitmuntend anti-oorlogspamflet dat een vergeten hoofdstuk uit het Israëlische collectieve geheugen opnieuw zichtbaar maakt.

Waltz with Bashir, Ari Folman, 2008