TRACK, Manifesta 9 en Beaufort04: the location is the message

Met TRACK in Gent, Manifesta 9 in Limburg en Beaufort04 aan de kust trekt de kunst in de zomer van 2012 de wereld in. Een goedkoop poëtisch beeld dat je letterlijk mag nemen, want nooit eerder legde kunst zo nadrukkelijk beslag op de Belgische openbare ruimte. Wat kan kunst in situ nog betekenen na meer dan dertig jaar experimenteren?

‘In een kerker waar in de middeleeuwen slachtoffers werden gemarteld, en waar Poolse en Russische gevangenen werden neergeschoten door de Gestapo, ensceneerde de West-Duitse kunstenares Rebecca Horn een installatie die het bewustzijn van deze stad dooreenschudde.’

In de geschiedenis van de tentoonstelling in de publieke ruimte neemt het tienjaarlijkse Duitse Skulptur Projekte Münster een prominente plaats in. Toen kunstcriticus Michael Brenson in 1987 Rebecca Horns deelname aan de tweede editie typeerde met bovenstaand citaat, vatte hij de algemeen geldende essentie samen die aan dit type van tentoonstelling ten grondslag ligt: creatie en onderhoud van een historisch geheugen. Een kunstenaar handelt per definitie nooit vrijblijvend, en van de presentatie van zijn werk in situ verwacht je dan ook een aanscherpende confrontatie tussen publiek en omgeving. Tussen de mens en de geschiedenis die hem heeft gemaakt tot wat hij is. Net als Rebecca Horn is ook de Amerikaanse kunstenaar Christo zich bewust van de introspectieve mogelijkheden van kunst in situ. Een van zijn eerste grote artistieke ingrepen realiseerde hij in 1969. Uitgenodigd door museumdirecteur Jan van der Mark, pakte hij toen het Museum of Contemporary Art in Chicago in met 930 m² geteerd zeildoek en 1220 m manillatouw. Wrapped Museum miste zijn doel niet, en liet in Chicago een debat losbarsten rond de esthetische kwaliteiten van de stad en van het ingepakte museum in het bijzonder – volgens Christo een gebouw met de architecturale charme van een schoendoos.

Decennia na Horns en Christo’s verwezenlijkingen in de publieke ruimte, kondigde 2012 zich in België aan als een ode aan kunst in situ. Tot 16 september vindt in Gent met TRACK een stadstentoonstelling plaats die voortbouwt op de door Jan Hoet geïnitieerde traditie van Chambres d’Amis (1986) en Over the Edges (2000). Veertig internationale kunstenaars realiseren er werken op binnen- en buitenlocaties, met aandacht voor ‘de lokale context en de rijke verscheidenheid van het stedelijke universum’. Langs een traject dat zich ent op de geschiedenis van de stad, wil TRACK ‘onverwachte, verrassende, vergeten en nieuwe invalshoeken, inzichten en perspectieven bloot(leggen) over de kunst en de tijd waarin we leven’. In Limburg strijkt tot 30 september de negende editie van Manifesta neer: de reizende Europese biënnale voor hedendaagse kunst, die in het hart van de vroegere steenkoolindustrie een bewustzijn wil creëren over de stand van zaken in het artistieke en maatschappelijke domein. Een deputy van de International Manifesta Foundation verantwoordt de keuze voor Limburg aan de hand van de vaststelling dat de historische eigenheid van de provincie een voorbeeld kan zijn voor gelijkaardige Europese regio’s. ‘Limburg belichaamt als het ware de Europese Unie in het klein’, aldus de Manifesta Foundation, zowel verwijzend naar de regio als een fysiek drietalig drielandenpunt als naar zijn strategische ligging in de dichtbevolkte EU-regio Maas-Rijn. De derde grote manifestatie van kunst in situ is Beaufort04: het openluchtevenement dat deze zomer beslag legt op de kuststrook.

Een kunstenaar handelt per definitie nooit vrijblijvend, en van de presentatie van zijn werk in situ verwacht je dan ook een aanscherpende confrontatie tussen publiek en omgeving

In een tijd waarin identiteit onder druk komt te staan door de wereldwijde tendens tot globalisering, en in een land waar het nationalistische discours steeds meer terrein wint, dienen zowel TRACK als Manifesta 9 zich aan als draagvlak voor een maatschappelijke discussie rond de eigenheden van het België van de 21e eeuw. Een platform dat zich ertoe leent stil te staan bij het eigen verleden, om tot een beter begrip te komen van de huidige politieke en sociale structuren. En vooral om die historische erfenis – met Rebecca Horns deelname aan Skulptur Projekte Münster in 1987 in het achterhoofd – te behoeden voor vergetelheid. Bovendien kondigen TRACK, Manifesta 9 en Beaufort04 zich aan als een triptiek die een bijdrage tracht te leveren aan de geschiedenis van de tentoonstelling in de openbare ruimte. Drie pogingen daartoe met wisselend succes.

DECOR VERSUS KRITISCHE RUIMTE

In de schaduw van het Gentse S.M.A.K. plaatste Leo Copers voor TRACK een werk dat in één oogopslag de essentie vat van wat een tentoonstelling in de openbare ruimte kan betekenen. In het Citadelpark ensceneerde de kunstenaar een kerkhof, met grafstenen die elk de naam of het logo van een internationaal kunstmuseum dragen. Copers ziet in het werk een dubbele kritiek. Enerzijds neemt het de ‘musealisering’ van beroemde begraafplaatsen, zoals het Parijse Père Lachaise, op de korrel. Anderzijds uit het zijn minachtende visie op het museum als instituut, dat hij in de afgelopen decennia zag evolueren van ‘een stil mausoleum tot een pretpark voor massaparticipatie en kunsttoerisme’. Wat Copers’ kerkhof in het Citadelpark echter het meest treffend illustreert, zijn de verwarring en het daaropvolgende moment van bezinning die gepaard gaan met de naadloze integratie van een kunstwerk in de publieke ruimte. Wie, getroffen door de ‘echtheid’ van de begraafplaats (een ervaring die binnen de muren van een museum ondenkbaar zou zijn) de confrontatie met het kerkhof durft aan te gaan, kan niet ontsnappen aan een reflectie over de functie en de bestaansreden van het museum. Dat net dat werk een van de eerste haltes is van TRACK, kan enkel worden toegejuicht. Een gewaagd idee om het bezoek van de stadstentoonstelling te beginnen met een kritische voetnoot bij de institutionele problematiek rond de presentatie van het kunstwerk. Geen doeltreffender wapen echter dan de kritiek die het systeem van binnenuit onder vuur neemt.

De ondertoon van Copers’ kerkhof is terug te vinden in de hele stadstentoonstelling – geheel conform het basisstreven van Mirjam Varadinis, cocurator van TRACK, die met het evenement voornamelijk wilde ‘experimenteren met kunst die losbarst uit de muren van het museum’. Zo verwijst de conceptuele taalsculptuur Op het op van Lawrence Weiner naar de complexe politieke en maatschappelijke verhouding tussen Vlaanderen en Wallonië, en stemt de replica/ maquette Vogelenzangpark 17bis van Benjamin Verdonck tot nadenken over de sociale huisvesting in het gelijknamige Gentse Vogelenzangpark. Met de luchtsculptuur The Castle of Vooruit en met de performance On the Path of Vooruit Universe dwingt Ahmet Ögüt de toeschouwer tot reflectie over de socialistische geschiedenis van de stad Gent. TRACK als intellectuele uitdaging.

De kritische noot die de stadstentoonstelling in Gent typeert, is ver te zoeken in Beaufort04 aan de kust. Beaufort04 wil ‘ku(n)stbezoekers deelgenoot (maken) van een fantasierijke en imaginaire wereld’. Een reeks hedendaagse Europese kunstenaars werd door curator en directeur van het Oostendse Mu.ZEE Philippe Van den Bossche uitgenodigd om ‘monumentale installaties en intrigerende werken’ te realiseren, ‘ingebed in de unieke biotoop van de dynamische kustgemeenten’. Voor de vierde keer sinds 2003 trok het evenement aan zee dan ook vooral de toeristische kaart. Hoewel de triënnale Beaufort, afgaande op uiterlijke kenmerken als ‘plaatsgebonden’ en ‘recurrent’, verankerd lijkt in dezelfde traditie waarop ook andere groots opgezette Europese kunstenmanifestaties terugplooien, ontbreekt het haar aan (kunst)historische relevantie. De Europese tegenhangers streven er doorgaans met hun eigen rigide regelmaat naar een overzicht te bieden van de internationale actualiteit in de kunsten, samengesteld volgens de selectielogica van internationale jury’s. In het geval van Beaufort maakt het decor van de tentoonstelling prominenter deel uit van het evenement dan de opgevoerde kunstenaars en de getoonde werken. Zo wordt een zeldzaam hoogtepunt als de bijzonder intrigerende installatie Location (8) van Hans Op de Beeck – een door de locatie geïnspireerde, belevingsgerichte ervaring in het Munitiedepot Bommenvrij in Nieuwpoort – afgewisseld met weinig geïnspireerde, haast als decoratieve elementen in het landschap verwerkte sculpturen van Zilvinas Kempinas en Michal Gabriel. Het werk van Magdalena Abakanowicz – de op het strand van Westende ingeplante Two Corten Armors, die vormelijk refereren aan de rondcirkelende zeemeeuwen – illustreert wellicht het meest treffend hoe Beaufort04 een kans heeft gemist om de publieke ruimte te benutten op een relevante manier.

Net als TRACK, dat zijn plaatsgebonden context aanwendt als middel tot kritische zelfreflectie, en in tegenstelling tot Beaufort04, dat het potentieel van zijn tentoonstellingsomgeving niet weet te verzilveren, brengt Manifesta 9 de uitdaging om in te spelen op zijn omgeving op een geheel eigen manier tot een goed einde. Sinds zijn ontstaan dient Manifesta zich aan als een reizend platform voor beeldende kunst, met naast een artistieke ook een politieke dimensie. Manifesta streeft ernaar bij te dragen tot de dialoog tussen kunst en samenleving in Europa. Voor zijn negende editie overschrijdt deze Europese biënnale voor hedendaagse kunst zijn enige grenzen op significante wijze. Voor het eerst toont Manifesta naast hedendaagse kunst ook een reeks historische stukken, die verband houdt met de geschiedenis van de mijnbouw en de industrialisering in de 19e en 20e eeuw. Zo zijn er in de gewezen kolenmijn van Waterschei in Genk, het hoofdgebouw van de tentoonstelling en op zichzelf indrukwekkend industrieel erfgoed, onder meer schilderijen te zien van Emile Claus en Charles Demuth. Dat historische luik, met als titel The Age of Coal, vormt een interessant contrast met het hedendaagse Poetics of Restructuring, dat met werken van hedendaagse kunstenaars als Biscotti Rosella en Maryam Jafri esthetische antwoorden tracht te bieden op de wereldwijde herstructurering van het productiesysteem in de vroege 21e eeuw. Een streven dat wellicht het meest sprekend wordt gerealiseerd in het werk German Jeans van de Duitse kunstenares Eva Gronbach, die voor de uitvoer van een aantal modeontwerpen gebruikmaakt van oude mijnwerkerskleding.

De inspirerende totaalervaring die Manifesta 9 tot stand weet te brengen, wordt in belangrijke mate gestimuleerd door het schrille contrast tussen de getoonde installaties, sculpturen en videowerken, en de historische geladenheid van de kolenmijn. Opvallend is ook dat Manifesta 9 de brug wil slaan tussen de zogenaamde high en low culture. Zo wordt er een kabinet opgetrokken voor de Limburgse volkszanger Rocco Granata, en krijgen ook de albums van Suske en Wiske van striptekenaar Willy Vandersteen tentoonstellingswaarde. Curator Cuauhtémoc Medina concludeert dan ook dat ‘sommige dingen beter begrepen zouden worden door iemand van hier dan door iemand die uit New York afzakt’.

NOG STEEDS ACTUEEL

Er ligt vandaag in de presentatie van kunst in situ een bewegingsvrijheid besloten die kunstenaars en curatoren meer dan ooit toelaat de rol van maatschappijcriticus op te nemen

Toen Willy Van den Bussche als directeur van het (toen nog) PMMK in Oostende met 2003 Beaufort: kunst aan zee de eerste editie van de kusttriënnale in de wereld plaatste, leek het opzetten van een confrontatie tussen de kunstenaar en het maritieme – een geografisch, natuurkundig en sociologisch fenomeen dat door de geschiedenis heen heeft gefungeerd als inspiratiebron voor meerdere generaties schilders en schrijvers – voldoende relevant vanuit kunsthistorisch perspectief. Elke editie heeft wel geleid tot een aantal opmerkelijke poëtische realisaties. Zo brachten Daniel Spoerri en Louise Bourgeois een ode aan de Oostendse avant-gardekunstenaar James Ensor, zette Jan Fabre astronaut Dirk Frimout ertoe aan de golven te dirigeren, en lieten Emilia en Ilya Kabakov een scherf vanuit de zeelucht neerstorten op het strand. Maar wat voor nieuws valt er na drie artistieke analyses van zon, zee en strand nog te vertellen? In tegenstelling tot TRACK en Manifesta 9 is de primaire drijfveer van Beaufort niet van artistieke, maar van toeristische aard. De triënnale aan de Belgische kust lijkt dan ook op volle kracht af te stevenen op een ongeïnspireerde vaardigheidsoefening. Een vaststelling die wellicht mee aan de basis lag van het negatieve subsidieadvies dat vzw Ku(n)st kreeg toebedeeld door het agentschap Kunsten en Erfgoed.

Sinds Christo het Museum of Contemporary Art in Chicago omvormde tot Wrapped Museum zijn de tijden danig veranderd. En zo ook het normatieve referentiekader van de publieke opinie. Waar Christo’s ingreep in 1969 nog tot controverse leidde onder de bezoekers en trustees van het ingepakte museum, en in die zin de directe aanleiding vormde voor het ontslag van zijn directeur Jan van der Mark, is het vandaag nog moeilijk denkbaar dat kunst in de openbare sfeer een dergelijk publiek protest zou veroorzaken. En net daarom ligt er vandaag in de presentatie van kunst in situ een bewegingsvrijheid besloten die kunstenaars en curatoren meer dan ooit toelaat de rol van maatschappijcriticus op te nemen. Waar TRACK en Manifesta 9 erin geslaagd zijn een confrontatie op te zetten tussen het kunstwerk en zijn omgeving, verzandt Beaufort04 in zijn toeristische dimensie. TRACK, dat zich met het Gentse stadsgebied op een terrein ent dat na Over the Edges in de beste Münster-traditie tien jaar braak lag, en Manifesta 9, dat met Limburg onontgonnen terrein aanboort, dragen het nodige maatschappijkritische potentieel in zich waarmee kunst in situ vandaag nog steeds relevant kan zijn.

TRACK loopt tot 16 september 2012 op verschillende locaties in Gent (www.track.be), Manifesta 9 tot 30 september 2012 in de kolenmijn Waterschei in Genk (manifesta9.org), en Beaufort04 tot 30 september 2012 op locaties verspreid over negen kustgemeenten (www.beaufort04.be).

Joris D’hooghe is kunsthistoricus, met als onderzoeksdomein de avant-garde van de 20e eeuw.