Deep Focus is de noemer van wat een bijzondere reeks filmboeken moet worden. Elke uitgave is helemaal gewijd aan een enkele film, die uitgebeend wordt tot op het bot. De beenhouwers van dienst zijn geen filmacademici, maar literaire schrijvers. De eerste publicatie vist de B-film They Live uit de berm van de filmgeschiedenis, en auteur Jonathan Lethem laat een frisse wind waaien door zijn filmanalyse.
They Live (1988) is een bescheiden klassieker van regisseur John Carpenter. In die goedkope sciencefictionprent nemen aliens, met de hulp van de massamedia en dankzij de collaboratie van het grootkapitaal, ongemerkt de aarde over. Ongemerkt, want ze zien eruit als jij en ik. Je kunt hun ware, lelijke aard alleen zien als je een bijzondere zonnebril opzet. Een rondzwervende bouwvakker ontdekt het complot en bindt de strijd aan.
De vergezochte plot laat zich lezen als een antikapitalistische allegorie, als een kritiek op de consumptiedrift van de jaren 1980. Die opzichtige moraal geeft de film meer gewicht dan je van de bordkartonnen decors en dito personages kon verwachten. Het maakt van They Live ook het perfecte onderwerp voor een monografie in de Deep Focus-reeks: die kiest bewust voor de levendige volkskunst van de genrefilm, niet voor eerbiedwaardige filmklassiekers.
Auteur Jonathan Lethem verwierf aanzien met romans en opgemerkte essays, maar long form criticism is nieuw voor hem. Hij blijkt een geïnspireerde keuze. Geen minutieuze frame-by-frame-analyses: Lethems tekst drijft op het narratieve ritme van de film. In korte hoofdstukken plaatst hij kanttekeningen bij elke scène, chronologisch van begin tot eind. Soms toetst hij de kleine prent aan de grote filmgeschiedenis. Referenties aan meesterwerken van Kurosawa tot Kubrick passeren de revue. Hij is spaarzaam met verwijzingen naar filmtheoretici en -critici, al vallen de namen van Barthes, Godard, Kael en de onvermijdelijke Sloveen Žižek. Lethems sterkte is dat hij minder voor de hand liggende namen mee in het bad trekt. De sciencefictionauteurs Lovecraft en Philip K. Dick, en zelfs beeldend kunstenares Jenny Holzer, zijn hier even belangrijk als gepontificeerde filmdenkers.
Lethem verruimt het blikveld van enge filmanalyse tot brede cultuurkritiek. Televisie en literatuur, mode en sociologie, politieke geschiedenis en zelfs stadsplanning: hij flaneert langs erg diverse oevers. Die meanderende aanpak stelt hem bloot aan makkelijke kritiek. Want een overkoepelend idee, een samenvattende conclusie? Die vallen hier niet te rapen. Net dat is het punt. Lethem toont dat je ook zonder een strak theoretisch keurslijf op waardevolle inzichten kunt stuiten. Net zoals in de onsamenhangende verhaallijnen van genrefilms soms filosofische parels te vinden zijn, strooit Lethem inzichten door zijn tekst.
FANBOY-FILMKRITIEK
They Live (de film) is geen tijdloos meesterwerk. De kans dat een toevallige kijker fronsend naar de afstandsbediening zoekt, is reëel. Lethem bedekt de tekortkomingen niet met de mantel der liefde. Integendeel. Hij spreidt die mantel en stelt de manco’s erop tentoon. De fouten van de film worden vertrekpunten om pop- en andere cultuurfenomenen te becommentariëren. Dit is fanboy-filmkritiek, die het voordeel van de twijfel geeft waar reguliere critici de messen slijpen. Toch blijft Lethems lezing niet steken in goedmoedige gemeenplaatsen. Hij mist alleen de overinterpreterende alwetendheid waar academische filmtheoretici zich al eens aan bezondigen.
Want de hedendaagse filmkritiek en -theorie is de mentale speeltuin van academici. Dat levert waardevolle, grondige en goed onderbouwde analyses op. De stem van de filmmaker ontbreekt echter. Vijftig jaar terug namen regisseurs als Godard en Truffaut deel aan het theoretische discours, ze gaven het zelfs richting. Vandaag spreken cineasten enkel in beelden, niet in tijdschriften als de Cahiers du cinéma. Met wat geluk kan de Deep Focus-reeks dat gemis deels goedmaken.
Jonathan Lethem is geen filmmaker. Maar hij is wel een verhalenverteller, die de praktijk van de creatie kent. Het voordeel daarvan is snel duidelijk: Lethem herkent de pragmatische beweegredenen achter inhoudelijke keuzes. Carpenters film zet bijvoorbeeld geregeld de logica van de realiteit op de helling, omdat de logica van het verhaal dat vereist. Louter theoretisch onderlegde critici moeten zich in vergezochte bochten wringen om die discrepanties te duiden. Lethem herkent ze als wat ze zijn: de trucs van een vakman. Niks meer, maar ook niks minder.
Deep Focus geeft gevestigde filmcritici een vriendelijke por in de ribben. Niet door hen een spiegel voor te houden, maar door hen buiten de grenzen van de theoretische analyse en verder dan de eerbiedwaardige genres te leren kijken. Het succes van de reeks zal niet alleen afhangen van het originele format, maar vooral van de creatieve pennen die de films te kijk stellen. De keuze voor Jonathan Lethem was een schot in de roos. They Live (het boek) is onbeschaamd persoonlijk: een verslag van genieten zonder gêne. Slim waar het kan, stom waar het moet. Net als de film.
Jonathan Lethem, They Live, Berkeley: Soft Skull Press, 2010
David Verdeure is filmredacteur van rekto:verso.
^ Terug naar boven
Post new comment