Schrijven vanuit de vuurlinie: Ivo Ferreira’s Cartas da Guerra

Keer op keer hebben schrijvers en filmmakers kunst gepuurd uit de gruwel van de oorlog. Hoewel cinema met oorlogsfilms als All Quiet on the Western Front en Full Metal Jacket zijn artistieke horizon verlegde, blijft ‘de oorlog’ grotendeels beperkt tot een handvol conflicten. Getuigenissen van de dekolonisatieoorlogen zijn nog altijd een zeldzaamheid. Alleen al daarom is Cartas da Guerra van Ivo Ferreira een opmerkelijke film. Nu te zien op het MOOOV filmfestival en in de bioscoop.

Cartas da Guerra is gebaseerd op brieven van de Portugese schrijver Antonio Lobo Antunes, die van 1971 tot 1973 militaire arts was tijdens de koloniale oorlog in Angola. De brieven waren bestemd voor  zijn zwangere vrouw Maria José en werden in 2005 gebundeld in D’este viver aqui neste papel descripte. Uit deze oorlogsbrieven spreekt eenzaamheid, afschuw en angst. In die volgorde, want wat in het begin nog een prille vorm van idealisme en zelfs een naïeve fascinatie is, neemt af bij elke kogel en elke dode. Samen met de dokter krijg je het gevoel steeds verder af te dalen, tot alle  menselijkheid verlamt en verdwijnt. Het positieve idealisme van de dokter aan het front verandert stilaan in frustratie en een begrip voor gewapend verzet.
 
Met dat verhaal gaat cineast Ivo Ferreira in Cartas da Guerra aan de slag. We zijn niet alleen getuigen van de verveling van de jonge soldaat en wereldverbeteraar Lobo Antunes, maar ook van hoe de gruwelijke wereld zijn gedachten en zijn gevoelens stuurt. Terwijl die wereld in hypnotiserende zwart-wit-beelden wordt getoond, leest zijn vrouw in een prachtig gefluisterde voice-over zijn brieven voor aan hun ongeboren dochter. De sporadische beelden van zijn vrouw lijken meer tot de verbeelding dan tot de werkelijkheid te behoren. En die verbeelding heeft iets van een bezwerende hommage aan de film noir. Het enige pijnpunt aan deze filmische ervaring is dan ook dat je de ondertiteling moet lezen, goed wetende dat je steeds wat schoons mist. Of het nu de taal, de sfeer of de elegantie van een beeld is. 
Blootleggen dat kolonisatie géén eenrichtingsproces is maakt Cartas da Guerra tot een uiterst interessant tijdsdocument.
 
Niet enkel die vorm van Cartas da Guerra is bijzonder, ook zijn context is opmerkelijk: de onafhankelijkheidsoorlog in Angola valt immers samen met de Portugese bevrijding van hun eigen dictatuur. Daardoor maakt dit conflict tastbaar dat kolonisatie geen eenrichtingsverkeer is. Ook de kolonisator ondergaat een proces van kolonisatie, een proces van ontmenselijking dat hem/haar in staat stelt om de meest gruwelijke daden te tolereren, te aanvaarden en zelfs nodig te vinden. De oorlog met Angola (en andere kolonies) was een absurde onderneming en de weigering om die voort te zetten, maakte deel uit van een eigen proces van emancipatie van het Portugese volk. Blootleggen dat kolonisatie géén eenrichtingsproces is - dat de kolonisator ook gekoloniseerd wordt en ook bevrijd moet worden - maakt Cartas da Guerra tot een uiterst interessant tijdsdocument.
 

GEEN GELD, VEEL GOODWILL

De intensiteit die de film uitstraalt lijkt niet enkel een gevolg van het onderwerp, maar ook van het helse schrijf- en productieproces dat regisseur Ivo Ferreira schetst: “Een oorlogsfilm, gezet begin jaren zeventig. Het was een hel om te schrijven: vier maanden en half, achttien uur per dag, full immersion stuff. En dan moest de film nog gemaakt worden. We hadden toestemming van de Portugese regering, maar de crisis sloeg toe en het geld was op. Dat schrok dan weer andere geldschieters af. Maar niet alleen geld was een probleem, ook praktisch was het een heksentoer. We hebben gefilmd op het einde van de wereld, in Zuidoost-Angola, waar geen water en geen elektriciteit was.”
 
Ferreira had al eens gewerkt in Angola. “Ik had het vertrouwen van mijn Angolese partners. Ze wisten dat ik niks zou maken dat hun land onjuist voorstelde. Werken in Angola was alleszins een must: ik kan niets beschrijven of filmen als ik het niet voor me kan zien. Gelukkig kregen we veel hulp van de lokale overheid, die ons zelfs van legervoertuigen voorzag. Het was een hels proces, maar het gaf ons veel voldoening. We waren compleet afgesneden van de buitenwereld en zijn net daardoor een gemeenschap geworden. Wie op een dag niet moest acteren, hield zich bezig met het bouwen van een set. Op een bepaald moment bouwden we een brug, samen met de bewoners van een nabijgelegen dorp, en die werd achteraf ook deel van een scène. Volgens mij is die inzet voelbaar in de film.”
 
still uit Cartas De Guerra
EEN DOODGEZWEGEN GESCHIEDENIS
Het is natuurlijk riskant om de laatste jaren van de kolonie te vertellen vanuit het perspectief van de kolonisator, maar het resultaat is een nuancering eerder dan een vergoelijking. Je krijgt hier dezelfde frustraties en gevoelens van zinloosheid die je zou verwachten van de gekoloniseerden. Cartas da Guerra schetst een verrassende nabijheid tussen de lokale bevolking en de bezetter en maakt een noodzakelijk onderscheid tussen mens en systeem.
 
De oorlog beperkt zich immers nooit tot de soldaten. Het gaat ook over ouders, over kinderen, over vrouwen en de wonden van de oorlog die veertig jaar later nog niet helemaal geheeld zijn. “Honderdduizenden mensen zijn betrokken geweest en toch is het ongelooflijk hoe een dergelijk ingrijpend hoofdstuk van onze geschiedenis veertig jaar lang werd doodgezwegen”, stelt Fereira. “Toen ik mensen aansprak die deze oorlog hadden meegemaakt, waren ze heel wantrouwig. Als wij, die daar waren, er niet over willen praten, waarom wil jij dat wel doen? Dat was hun houding. Op 25 april 1974 vond de Anjerrevolutie plaats en verwezen we vijftig jaar fascisme naar de vuilnisbak, maar we gooiden de koloniale oorlog in diezelfde container.” 
 
Het is een universeel fenomeen en het is de verdienste van de film dat dit ganse proces van verhullen en doodzwijgen herkenbaar wordt. Zeker ook vanuit onze eigen moeizame omgang met ons koloniaal verleden. Ook voor België blijft de kolonisatie van Congo immers een zwarte bladzijde, net zoals Frankrijk een trauma overhield aan de Algerijnse oorlog.

EEN TRAAG PROCES 

Misschien is pas vandaag de tijd rijp voor een dekolonisering van de geesten.

Net omwille dat er zo weinig over gepraat wordt, zijn de oorlogsbrieven van Antonio Lobo Antunes zo sprekend. De liefde in de brieven verandert na verloop van tijd in een vorm van poëtisch militantisme. Ze gaan minder over hen en de liefde die ze delen, en meer over zijn eigen politieke evolutie en over zijn verlies van de koloniale overtuiging. Wat de brieven aantonen, is hoe een dokter uit een vermoedelijk vermogende familie steeds meer sympathiseert met de strijd voor gelijkheid en hoe hij gaandeweg zelfs begrip krijgt voor Ché Guevara en de Cubaanse vrijheidsstrijders die in Angola meevochten aan de bevrijding.

Maar de film valt gelukkig niet voor de bekoring van het pamflettaire: de dokter zorgt voor Portugese gewonden en Angolese zieken en die dubbelzinnigheid illustreert ook de moeilijke positie van alle spelers in de koloniale onderneming. Het Portugese leger ging zich te buiten aan foltering en maakte veel slachtoffers, en niet iedereen sloot daar de ogen voor.
 
Cartas da Guerra is hard, maar de voice-over, de clair obscur en de verwantschap met de film noir maken het allemaal verteerbaar. “Otto Preminger is belangrijk maar we wilden af en toe spelen met het genre. Met een zekere romantiek ook. Maar het was vooral de bedoeling om iets nieuws te doen ontstaan. By creating and destroying, time and time again. Het was vooral een belangrijke zoektocht om de liefde te verfilmen van mensen die elkaar niet kunnen aanraken, die enkel door middel van brieven kunnen communiceren. Die romantiek brengt ons terug naar een tijd toen de liefde op een andere manier moest gefilmd worden. Ze zijn niet samen in de realiteit, noch in hun dromen. Ze zijn samen, maar niet in hetzelfde frame”. En toch voel je hun nabijheid, ondanks de afstand. “Misschien omwille van haar stem”, gokt Ferreira.
 
Hoewel de film zich bijna vijftig jaar geleden situeert, is misschien pas vandaag de tijd rijp voor een dekolonisering van de geesten, vanuit het besef dat de absurditeit van de oorlog nog steeds slachtoffers maakt, overal ter wereld.. “De oorlog is nog altijd aanwezig”, zegt Ferreira. “Ik dacht altijd dat ik nooit een oorlog zou meemaken. Nu heb ik schrik dat mijn kinderen gedropt zullen worden in een absurde oorlogszone zoals die van Angola. Een overheid heeft namelijk de bevoegdheid om je leven te onderbreken, om je weg te halen van je gezin en je toekomst. Je moest geen intellectueel zijn om te weten dat die oorlog in Angola een absurde oorlog was. Boeren die nooit een voertuig hadden gezien, werden meegenomen naar het front. Uit de gesprekken met de ex-soldaten, naast de vage ideeën over hoe ik dit of dat in beeld wilde brengen, haalde ik één zekerheid: ze wilden daar niet zijn. Ik heb heel de tijd gefilmd met dát idee in mijn achterhoofd. Die soldaten hebben er een heel sterke band met Angola aan overgehouden. Hun relatie met Angola is heel complex. Het gaat tenslotte over een militaire dokter die ook werkt voor de lokale bevolking”.
 
filmstill Cartas de guerra

EEN ZELFKRITISCH DOCUMENT

“Voor mij is filmen meer een proces van begrijpen dan een proces van uitleggen.”

Het is onvermijdelijk dat Cartas da Guerra bij momenten exotiserend werkt. De film maakt een portret van de savanne in de jaren zeventig en niet van het bruisende Luanda waar de verpauperde Portugezen naartoe migreerden tijdens de moeilijkste jaren van de recente Europese crisis. Maar deze film is toch vooral een zelfkritisch document, vergemakkelijkt door de afrekening met een dictatuur die toen lachte met het idealisme, die toen herhaalde “que bon, de ser moralista”, terwijl mensen werden afgeknald.
 
De oorlog veranderde voor de doorsnee mens, eens ze beschreven werd door de dichters in de vuurlinie. Deze film heeft dan ook zijn effect niet gemist op mensen die betrokken waren in het conflict. Veteranen die de film hebben gezien maken volgens Ferreira soms geen onderscheid meer tussen wat ze zelf hebben meegemaakt en wat ze in de film hebben gezien. Voor de regisseur was het ook nooit de bedoeling om een sluitende verklaring voor het conflict en het oorlogsgeweld te bieden: “Voor mij is filmen meer een proces van begrijpen dan een proces van uitleggen.” Misschien is dat het geheim van de film. Dat we als kijker meewerken aan een puzzel waar niemand het resultaat van kent. De maker ook niet.
 
Cartas da Guerra, van Ivo M. Ferreira. Van 18 tot 30.04 te zien op het MOOOV festival in Turnhout, Brugge en andere locaties (info: Festival.mooov.be). Daarna speelt de film ook in andere zalen. 
 
Orlando Verde is Kif Kif stafmedewerker en filmrecensent voor verschillende platformen.
 
^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.