Same same but different

In Azië afficheren lokale reisorganisatoren hun arrangementen als 'same same but different'. Vrij vertaald betekent dat: bij ons dezelfde service als elders, maar net ietsje beter. De muzikale bewerking van Die Entfhrung aus dem Serail door Wim Henderickx is zeer 'same same but different'. Het origineel blijft herkenbaar en toch is het anders.

Mozarts Entführung aus dem Serail is een topper uit de westerse klassieke canon, én populair werk. Het staat bijna jaarlijks op het programma van de Salzburger Festspiel, dat zegt genoeg. Bij ons was het in september zelfs dubbel prijs. Niet alleen de Koninklijke Muntschouwburg opende er haar seizoen mee, ook Muziektheater Transparant kwam met een bewerking: Een totale Entführung. Ramsey Nasr, voormalig Antwerps stadsdichter met een Nederlandse moeder en een Palestijnse vader, nam de tekst onder handen. Wim Henderickx, huiscomponist van Transparant, herinterpreteerde de muziek. Dat is lef hebben: Mozart naar je hand zetten.

Die Entführung aus dem Serail nodigt nochtans erg uit tot een interpretatie. Het is geen echte opera, maar een Singspiel: gezongen stukken wisselen af met gesproken tekst. De verhaalstof is ook op talloze manieren te begrijpen. Konstanze, een westerse schone, moet samen met haar geliefde Belmonte ontsnappen uit het paleis van Bassa Selim, ergens in het Turkse rijk aan de Middellandse Zee. Is die exotische setting een gevangenis of een heerlijk oord om te vertoeven? Is het paleis een toonbeeld van goede smaak dan wel van liederlijkheid? En wat met het happy end? Bassa Selim, de islamitische koning, schenkt Konstanze en Belmonte grootmoedig en vergevingsgezind de vrijheid. Dat is betekenisvol: Mozart maakt van Bassa Selim, die vreemde overheerser, een mens van vlees en bloed. Ook al heeft hij het zwaar te pakken voor Konstanze en is hij gefrustreerd omdat zijn liefde niet wordt beantwoord, toch overwint hij zichzelf en zijn vijanden door Konstanze en Belmonte te laten gaan. Bassa Selim is een 'ruwe bolster met een blanke pit'. Maar wat wil dat eigenlijk zeggen? Is hij een brave islamiet omdat hij zich zo flink de christelijke waarden eigen maakt? Of is die vergevingsgezindheid juist de kern van een deugdelijke moslim? Of heeft het niks met godsdienst te maken? Voor Nasr is Die Entführung 'een feest van misverstanden': over hoe fout Oost en West naar elkaar — en naar zichzelf — kijken. Dat wordt in het nieuwe libretto ten overvloede in de verf gezet, met heel wat actuele clichés en tirades die lustig over en weer vliegen.

Maar er is meer. Opvallend is dat de westerse personages in Een totale Entführung dubbel bezet zijn. Hun gesproken en gezongen rollen zijn uit elkaar gehaald. Dat zorgt voor schizofrene situaties. De gezongen rollen in het Duits (de oorspronkelijke taal van Mozarts versie) en de gesproken gedeeltes in het Nederlands (en af en toe in het Arabisch) wisselen elkaar voortdurend af. Het zingende en het sprekende personage staan meestal samen op de scène, maar nooit zomaar naast elkaar. Die dubbele bezetting wordt ook inhoudelijk uitgebuit. Terwijl Konstanze haar trouw aan Belmonte bezingt, staat haar gesproken personage (rol van Els Dottermans) passioneel Bassa Selim te zoenen. Verwarring troef. Wat moet de kijker daaruit afleiden? Wellicht dat westerlingen zich volgens een dubbele moraal gedragen. Westerlingen zijn zo gesofisticeerd dat ze niet meer oprecht kunnen zijn. Het tegendeel geldt voor de oosterse personages. Die zijn duidelijk in hun doen en laten. Osmin wordt gespeeld door één persoon. Hij is eenzijdig, simpel en oppervlakkig: hij zingt de Mozart-aria's in het Duits en spreekt West-Vlaams. Karikaturaal, lomp en boertig: daar is geen dubbelrol voor nodig. Bassa Selim, die andere moslim, is verfijnd en waarachtig. Ook hij wordt gespeeld door één persoon, want hij is consequent zichzelf, zowel in zijn gesproken als gezongen rol. Een en ondeelbaar.

fotograaf Herman Sorgeloos

MOZART MET DE FEZ

Diezelfde eenvoud lijkt de rode draad door de betrachting van componist Wim Henderickx om het Oosten klank te geven. In zijn muzikale bewerking kon hij zich ook weinig permitteren, zegt hij zelf. 'Mozart is een geniaal componist. De spontaneïteit en de perfectie van zijn muziek maken het bijna onmogelijk iets toe te voegen. Dus heb ik mij in de eerste plaats geconcentreerd op de orkestratie. Ik wijzig Mozarts klankkleur. De liefhebber gaat zijn muziek herkennen en toch ook weer niet. Het instrumentarium was mijn manier om de Oost-West-verhouding aan te brengen. Dat is wat ik trouwens ook met mijn eigen muziek doe. Ik ben in het Westen muzikaal gevormd, maar ik heb me ook verdiept in Indische raga's, Afrikaanse ritmes en andere muzieksystemen. Die kennis gebruik ik in mijn werk.'
Wat Henderickx in Een totale Entführung doet, is de oorspronkelijke orkestbezetting inperken tot een twaalfkoppig ensemble en een etnisch instrumentarium toevoegen: een derbuka (Turkse trom), een riq (Turkse tamboerijn) en een bendir (Turkse handtrom). Met enkel dat percussietrio opent de voorstelling, wat meteen de juiste sfeer schept en betekenis geeft aan de grote, gesloten kubus achteraan op scène. Die wordt vanzelf Bassa's paleis. Pas daarna valt het ensemble in met de ouverture van Mozart, de klassieke opening van Die Entführung. Percussie en klassiek ensemble spelen tegelijk. Het effect is een polyritmisch stuk: af en toe komen trio en orkest in hetzelfde ritme en vallen hun ritmische accenten (de sterke, beklemtoonde tijd van de maatsoorten) samen, waarna onmiddellijk de ritmes verschuiven en de twee groepen weer uit elkaar lopen. Vergelijk het met het principe van de Clapping Music van Steve Reich.1
Ook verder in de voorstelling zijn de inlassingen van etnische passages intelligent en functioneel. Het trio verklankt het onheil wanneer de westerlingen op het punt komen te ontsnappen, en ondersteunt de oosterse personages. Het speelt vinnig wanneer de lomperd Osmin zingt dat hij die westerlingen graag zou spiesen, kondigt subtiel de komst aan van de nobele Bassa Selim en zoekt panache en humor in de Bacchus-aria waarin Osmin zich bezat. Simpel en verstaanbaar. Eenduidig als de niet-ontdubbelde oosterse personages zelf. Misschien te simpel? Zo simpel dat bijna geen enkele krantenrecensie er wat over vermeldde? Nee, net die stilte over Henderickx' toevoeging van oosterse percussie zegt veel over de gesmeerde en degelijke manier waarop het gebeurt. Het lijkt improvisatie, maar de etnische passages in Een totale Entführung zijn gecomponeerd en uitgeschreven. Henderickx integreert dus niet alleen oosterse elementen in een westerse partituur, hij brengt ook de westerse notatie binnen in die oosterse muziek.
Dat is op zich al een verdienste, want in opera blijven wereldse klanken en een vreemd instrumentarium eerder uitzonderlijk. Er slagen überhaupt weinig klassieke componisten in om niet-westerse toonsystemen of instrumenten te integreren in klassieke muziek. Tan Dun, de Chinees-Amerikaanse componist die de muziek schreef voor Crouching Tiger, Hidden Dragon kan het wel. Hij integreert de Chinese viool in een symfonisch orkest. Ook de Amerikaanse cellist Yo-yo Ma experimenteert graag met vreemde klanken. En de twintigste-eeuwse Amerikaanse componist John Cage, die zich verdiepte in oosterse filosofie en zenboeddhisme, integreert het Oosten conceptueel in zijn composities, door bijvoorbeeld ook de omgevingsgeluiden als deel van zijn composities te beschouwen. Maar dat is het zowat. Dat zo weinig oosterse elementen tot de westerse klassieke muziek doordringen, begint al met de opleiding. Westerse klassieke muziek is wijd en zijd doorgedrongen: in Tokio kan je aan de Toho Gakuen High School klassieke westerse muziek studeren. Maar het omgekeerde is ondenkbaar. Indische of Arabische toonsystemen aan Europese of Amerikaanse muziekconservatoria — die bestaan gewoon niet. Al komt er stilaan verandering in. Wie een meestergraad in Arabische luit (ud) wil behalen aan een Vlaams conservatorium, kan dat. Er moet wel speciaal een tijdelijke docent voor worden aangetrokken.

FINALE VERSMELTING

Niet alleen door de etnische percussie in Een totale Entführung is Henderickx' bewerking gewaagd. Alleen al zijn inperking van de originele orkestbezetting maakt een rabiate Mozart-liefhebber van streek, stel ik me voor. De oorspronkelijke aria's van Die Entführung aus dem Serail zijn immers rijk georkestreerd en uitgesponnen, en een beetje kenner kijkt uit naar die volle strijkersklank en die instrumentale afwikkeling van de aria's. Henderickx kleedt die aria's uit en ontdoet ze van elk uitgebreid instrumentaal naspel. Soms breekt hij ze zelfs abrupt af. In de pluchen wereld van de klassieke operahuizen is dat not done, maar hier heeft het effect. Een zanger die in het midden van zijn betoog stokt of een laatste zin uitzingt zonder ondersteuning van het orkest, verhoogt de dramatiek. Je gaat de ontreddering van zijn personage zien.entfuhrung2.jpg
Dat is ook het centrale effect van Henderickx' meest opvallende ingreep op het Singspiel, wanneer Bassa Salim uiteindelijk alleen achterblijft in zijn paleis. Pas hier wordt het muzikale onderscheid tussen zij (het Oosten, wuft, mysterieus, vreemd, ongewoon) en wij (het Westen, volmaakt harmonisch, helder, beredeneerd) helemaal opgeheven. Pas hier schuiven ze echt als één geheel in elkaar, en wordt de eenduidigheid waarmee de oosterse personages tot dan in beeld zijn gebracht, verdiept en emotioneel gemaakt. Henderickx voegt een zangstuk aan Die Entführung toe. Bassa Selim zingt — terwijl hij in Mozarts versie enkel een gesproken rol heeft — een volledig nieuwe aria in een oosterse toonaard. Aan Mozarts aria's kon Henderickx niet raken, want dan was Mozart geen Mozart meer geweest. Maar in dit nieuwe zangstuk van Selim kunnen Oost en West wel met elkaar versmelten. Bassa Selim is één met de muziek die hij vertolkt. Hij is één in doen en laten, in zingen en spreken, maar toch complex in zijn langgerekte zelfexpressie. Hij ontworstelt zich aan elke westerse projectie en wordt de waardige spilfiguur van het stuk: een Turk die trouw blijft aan zichzelf.
En plots gaan nu ook de klassieke instrumenten — vanuit de coulissen, want het orkestje heeft zich intussen verwijderd — oosterse melodieën spelen, in fragmenten die herhaald en boven elkaar worden gelegd. Het lijkt wel sampling. Er ontstaat een klankwolk en een heel hedendaags idioom met centraal die menselijke stem. Zo evolueert het slotstuk tot avant-garde, tot nieuwe harmonieën. Het lijkt improvisatie in een uiterst vrije vorm, wars van klassieke compositorische regels. Maar schijn bedriegt alweer: ook deze compositie staat neergeschreven in een partituur. Bassa Selim maakt de muzikale synthese van het voorbije stuk. Hij verdedigt dat er meer bestaat dan één soort klassieke muziek. En dat Oost en West elkaar kunnen inspireren. Om te vernieuwen moet je je blik verruimen.

Voor meer info over Een totale Entführung, zie www.transparant.be.

1) Reich componeerde Clapping Music in 1972, voor twee paar handen. De compositie begint met een muzikale zin van twaalf achtste noten, simultaan geklapt door de twee uitvoerders. Dat thema wordt alsmaar herhaald, maar de tweede uitvoerder begint elke maat een achtste noot later. De twee lijnen lopen dus uit elkaar en dat levert steeds wisselende ritmische accenten op. In de 144ste maat komen de twee uitvoerders weer unisono uit. Een uiterst simpel principe. Toch is deze compositie aartsmoeilijk om uit te voeren. Het live horen uitvoeren is een fantastische luisterervaring.

^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.