Rundskop als Vlaamse contrafictie

Hoe moeilijk het is om via de omweg van de fictie een accuraat beeld te geven van het hedendaagse Vlaanderen, bewijst Rundskop. In die film vindt, onderhuids maar onmiskenbaar, een verdienstelijke poging plaats tot artistieke psychoanalyse van het fenomeen ‘Vlaams-nationalisme’. Zo beschrijft een van de personages – een Waalse garagist, trafikant in gestolen wagens – op een bepaald ogenblik zijn klant, een Vlaamse hormonenspuiter, als ‘ce type du Vlaams Gezang’ – een duidelijke verwijzing naar het VB. Maar er is meer: het kerndrama zelf blijkt communautair getint. En het legt een trauma bloot in Vlaanderens politieke verbeelding.

Een Limburgse jongen, Jacky, wordt verliefd op een Waals meisje. Tijdens een stiekem bezoekje aan haar wordt hij betrapt door de broer van het meisje, een gemene schurk, die de verliefde Jacky neerslaat en brutaal ontmant. De rest van het verhaal kan je lezen als de verwoede poging van Jacky om de schijn van zijn mannelijkheid hoog te houden en de zuiverheid, de ‘oorspronkelijkheid’ van zijn liefde te redden. Het eerste gebeurt met behulp van testosteronkuren, die van de frêle jongen van weleer een opgeblazen kolos maken. Het tweede gebeurt doordat Jacky, na vele jaren, zijn jeugdliefde opnieuw gaat opzoeken en begint te stalken. De krachtlijnen van het drama zijn enerzijds de uiterst pijnlijke, ronduit frustrerende traumaverwerking – want alleen de schijn, de ‘fictie’ van de mannelijkheid kan worden gered – en anderzijds het liefdesverlangen dat, vanwege de onherroepelijkheid van het trauma, voor altijd onmogelijk is.

Rundskop als een soort hedendaags, Belgisch ‘Abélard-en-Héloïse’-epos. Stug zwijgende eunuchenmagie, met de rouw om het verlies van de mannelijkheid, de uitzichtloze traumaverwerking en, bijgevolg, de onmogelijke liefde als basiscomponenten. Als fictiestempel op het Vlaamse onderbewustzijn kan dat tellen. Vlaanderen slaagt er niet (langer) in om de ander lief te hebben, om met het Waalse lief een leven op te bouwen, omdat het z’n trauma van een (ingebeelde?) aanranding maar niet verwerkt krijgt. Het politieke rund Vlaanderen heeft de ziel van een os.

Hoe fascinerend ook, dat fictief bestempelen (‘benoemen’) van de politieke werkelijkheid roept meer vragen op dan het beantwoordt. Je kunt het, in zekere zin, zelfs democratische contrafictie noemen. Om dat te begrijpen, is een kleine omweg nodig, die duidelijk moet maken waarom het verband tussen democratie, fictie en kunst in Vlaanderen zo moeilijk ligt. Het is een omweg via de Franse politieke filosoof Claude Lefort en zijn idee van ‘de onbepaaldheid van de democratie’.

Fictie als politiek kernprobleem

Andere regimes – theocratie, aristocratie, despotisme – zijn volgens Lefort altijd ‘bepaald’, en wel door sterke ficties: de metafysische fictie van een eeuwige en almachtige god, de morele fictie van adellijke superioriteit, de sociale fictie van een historisch uitverkoren leiderschap (Führer, Partij). Die ficties verzegelen telkens onwrikbare maatschappelijke hiërarchieën. Democratieën daarentegen noemt Lefort ‘onbepaald’, omdat daar, volgens zijn bekende formule, ‘de plaats van de macht leeg blijft’. Het komt erop neer dat in een democratie geen determinerend verhaal of sterke fictie de politieke energie – de voortdurende machtswisseling – aan banden legt. Bijgevolg wordt fictie zelf een kernprobleem van de democratische politiek. De vraag ‘in welke verhalen kan de doorsnee burger nog geloven om politiek houvast te vinden?’, wordt cruciaal in een systeem dat leeft van de afwijzing van sterke politieke ficties als God of Führer. Anders gesteld: welke democratische verbeelding is bij machte de ondermijning van de democratie – de vlucht vooruit in nieuwe sterke ficties: populisme, nationalisme, fundamentalisme, neofascisme – te voorkomen?

Het probleem van de verhouding van Vlaanderen tot België en, kernachtiger gezegd, van een ‘Vlaamse fictie’ tot de ‘Belgische werkelijkheid’ zit dáár: in de verhouding tussen de ‘onbepaaldheid’ die noodzakelijk is voor het vrijwaren van de democratie en vormen van anti- of pseudodemocratische ‘bepaaldheid’.

Antinationalistische fictie

Het psychologische portret dat Rundskop van Vlaanderen schetst, is in al z’n ‘fingerende’ kracht treffend en reëel. De film wijst, terecht, op een etterende wonde in het democratische (onder)bewustzijn, namelijk op het gevaar dat het cultiveren van trauma – toch een populaire Vlaamse hobby – makkelijk kan leiden tot de creatie van een sterke fictie, die de liefde tussen twee volkeren of gemeenschappen, kortom de Belgische democratie, in de weg staat. In het jarenlange verzet van Vlaamse kunstenaars tegen het Vlaams-nationalisme – eerst belichaamd door het VB, vandaag door de N-VA – klinkt dezelfde oprechte zorg door voor het mogelijke verlies van democratisch houvast.

Maar het probleem is nu net dat dat verzet zelf aangetast is door een sterk fictief element dat, eens het is opgedoken, moeiteloos in stand wordt gehouden door de ‘logica van de democratische onbepaaldheid’, die Lefort beschrijft. Ook de democratie, zegt Lefort, heeft een vorm van ‘bepaaldheid’ nodig, zo niet zou ze louter abstract zijn. Alleen is die bepaaldheid strikt omschreven, in de afbakening van territoriale grenzen, het ‘gebied van de nationale soevereiniteit’. Dankzij díé materiële begrenzing krijgt de democratische ‘onbepaaldheid’ intern, op een levensbeschouwelijk of filosofisch vlak, vrij spel: de vrijheden en mensenrechten waarvan de burger geniet.

De politieke structuur van België werd bij zijn ontstaan, en in zekere zin tot vandaag, gekenmerkt door vormen van politieke bepaaldheid die het louter territoriale overstijgen. De lange ‘taalstrijd’ die de geschiedenis van het land kenmerkt, was een strijd tegen een niet-territoriale begrenzing van het (Vlaamse) burgerschap, die ook na de zesde staatshervorming nog niet volledig blijkt weggewerkt. Met andere woorden: de voorwaarden voor een volwaardige en moderne toepassing van de democratische onbepaaldheid zijn, tot spijt van wie het benijdt, tot op vandaag in België niet helemaal vervuld.

Telkens wordt vergeten dat de verwijzing naar die ‘Belgische democratie’ even ideëel en dus even fictief is als het zich wentelen in zelfbeklag van de Vlaams-nationalist

Dat historische gegeven vormt de achtergrond van de politieke fictie waarmee, van hun kant, de antinationalisten te kampen hebben. Telkens wanneer zij een nieuwe oproep lanceren om in België het samenleven met de ander (het ‘Waalse of Brusselse lief’) en de onderlinge solidariteit te vrijwaren, om zo het gevaar voor de democratie af te wentelen, om de traumatische (en traumatiserende) smet van het Vlaams-nationalisme te bezweren, wordt vergeten dat de verwijzing naar die ‘Belgische democratie’ even ideëel en dus even fictief is als het zich wentelen in zelfbeklag van de Vlaams-nationalist. Dat leidt tot contrafictie: in z’n legitieme verzet tegen de ‘sterke fictie’ verdringt het antinationalisme de ondemocratische bepaaldheid die de drijfveer vormt van de Vlaams-nationalistische afkeer van België, negeert het zo de democratische kracht van z’n tegenstander en maakt het zich bijgevolg schuldig aan het fictief worden van idealen die het nochtans zelf beweert te dienen …

Hoe kan je een reëel trauma door ‘fictioanalyse’ (Rundskop) verzachten, als blijkt dat de wereld waarmee je het geschonden, wraakzuchtige slachtoffer wil verzoenen, al even fictief is als de opgespoten mannelijkheid waar de patiënt om rouwt? Het eindeloze, afmattende schipperen tussen fictie en contrafictie levert, in Vlaanderen, die bijzonder vreemde verhouding op tussen democratie, fictie en kunst. Twee democratieën? Of twee ficties? In elk geval heeft heel Vlaanderen een probleem met zijn politieke verbeelding.

Peter De Graeve is filosoof en auteur van Staat van ontbinding. Essay over de ontsporing van de democratie in België (2008) en Gilles Deleuze en het materialisme (2012).