In Raoul Pecks docu-essay I Am Not Your Negro, vanaf 10 mei in de zalen, vertelt Afro-Amerikaans schrijver James Baldwin (1924–1987) postuum zijn verhaal over z’n drie vermoorde strijdmakkers Medgar Evers, Martin Luther King Jr. en Malcolm X. De film zette Raoul Peck-kenner Matthias De Groof aan om zijn kijkervaring te delen in een brief aan James Baldwin-kenner Tunde Adefioye.
Hey Tunde,
Ik zag de laatste film van de Haïtiaan Raoul Peck en had het gevoel dat de film zich rechtstreeks tot mij richtte, dat hij met die ‘your’ naar mij wijst. Nog voor ik 'de film' zag (ik betrap me erop dat ik de titel vermijd uit te spreken, wetende dat er een bom ontploft telkens een blanke dat woord dropt), voelde ik me er niet tegen opgewassen. Ik dacht dat ik er niet alleen over zou kunnen schrijven. De film beoordelen en ‘bekritiseren’ vanuit blank perspectief voelde aan als illegitiem. Omdat je in de krant zei dat James Baldwin een antwoord biedt op veel maatschappelijke beproevingen, en omdat je een Afro-Amerikaan bent, zocht ik in onze mogelijke samenwerking het debat op, maar wellicht ook legitimiteit. Pas later dacht ik eraan hoe ironisch mijn vraag tot samenwerking zou klinken, met het oog op de titel.
Raoul Peck liet me de wereld zien, voelen en begrijpen. Ondanks mijn vertrouwdheid met Peck, was ik niet bestand tegen zijn nieuwste film. Nochtans keert die terug naar de VS, de plek van zijn film Haitian Corner (1987), én naar zijn geliefkoosde figuur van ‘de getuige’, die in elk van zijn fictiefilms toont wat de werkelijkheid op het spel zet. Een belangrijk verschil met zijn voorgaande documentaires is wel dat James Baldwin - als getuige van de burgerrechtenbeweging - nu de stem van Peck overneemt, terwijl die stem voorheen nog zelf intimiteit gaf aan Lumumba - la mort d’un prophète (1991), Desounen - dialogue avec la mort (1994), Haiti - Le silence des chiens (1994) en Le Profit et rien d'autre (2001).
Maar nog belangrijker – en verontrustender – is de titel [nvdr: I Am Not Your Negro]. Zoals ik al zei, verwijst dat bezittelijk voornaamwoord ‘your’ in de titel naar mij, de blanke kijker. Die titel wijst niet alleen het bezittelijke af, maar ook de ‘verdinglijking’ die met het gebruik van het lijdend voorwerp gepaard gaat. Hij drukt de weigering uit om gedefinieerd te worden door blanken in raciale of andere categorieën die enkel tot doel hebben te reduceren. Tegelijk spreekt de titel natuurlijk ook alle mensen aan die zich identificeren met het persoonlijk voornaamwoord ‘I’, het onderwerp van de titel. Baldwin richt zich dus tot iedereen. En wel op zo’n manier dat hij iedereen ook meteen confronteert met zijn of haar eigen positie en verantwoordelijkheid. Niet als zwarte of blanke, maar als mens. En toch. Hoe meer ik de titel ernstig neem en hoe meer ik over de film lees, hoe meer ik me als blanke aangesproken, geïnterpelleerd en geresponsabiliseerd voel. Maar ook: hoe minder ik de vragen die de film me stelt, tracht te ontwijken.
Voor een groot stuk komt dat omdat Baldwin zelf een filmcriticus was, die naast films bekritiseren ook de analyse-instrumenten aanreikte om ze historisch, politiek en ideologisch te kaderen. Zo legt hij in zijn filmkritieken uit hoe films de (zwarte) kijker definiëren en construeren. En hoe men zich toch kleine stukjes film kan toe-eigenen, zoals een gezicht, om dat beeld vervolgens te 'stelen'. Niet gek dus dat Pecks laatste film veelvuldig citeert uit Baldwin’s gebundelde filmkritieken The Devil Finds Work. Nu spreekt de filmcriticus Baldwin me rechtstreeks aan met 'you', terwijl hij me vragen voorschotelt waar ik niet onderuit kan:
What white people have to do, is to try to find out – find out in their own hearts – why it was necessary to have a nigger in the first place. ’Cause I’m not a nigger, I’m a man. But if you think I’m a nigger, then you need it – so the question the white population has to ask themselves, is […] if I’m not the nigger here and you, the white people, invented it, then you have to figure out why. [Mijn onderlijning]
Nog voor ik 'de film' zag, voelde ik me er niet tegen opgewassen.
In het verlengde van de titel en van de vraag 'why it was necessary to have a n@&#er in the first place', kijkt de film mij aan door Baldwins ogen. Ik kijk niet naar een film, ik word bekeken – en ontwaar iets monsterlijks in mijn bespiegeling. Baldwin zegt:
You cannot lynch me and keep me in ghettos, without becoming something monstrous yourselves. And furthermore you give me a terrifying advantage. You never had to look at me, I had to look at you, I know more about you than you know about me. Not everything that is faced, can be changed. But nothing can be changed until it is faced.
‘Forget the Negroproblem!’
Baldwin stelt ons zo verantwoordelijk. Hij eist zelfs dat we onze verantwoordelijkheid opnemen. Dit gaat veel verder dan een beetje debatteren over diversiteit en respect voor de aanwezigheid van anderen – wat volgens Peck neerkomt op het ontwijken van de vraag naar gelijkheid en de strijd voor bestaansrecht. De film toont aan hoezeer het morele antiracisme een nevenstrijd en een valkuil is: het bestendigt het ‘raciale kapitalisme’ – om dit begrip even van de black studies-theoreticus Cedric Robinson te lenen – en het houdt de white supremacy in stand.
Als Baldwin dus zegt dat de toekomst van dit land zo goed of zo slecht is als de toekomst van zijn minderheden, dan is dat radicaal. Minderheden maken eenduidig deel uit van het land dat ze hebben opgebouwd en dat groot werd door hun bloed. Vervang hier en verderop in de tekst het woord ‘America’ gerust door ‘Europa’ of ‘België’, en het woord ‘American’ door ‘Europeaan’ of ‘Belg’:
There is one house, one history, and I’m part of it. The story of the negro in America is the story of America. It is not a question of what happens to the Negro, to the black man […], the real question is what is going to happen to this country. It is not a racial problem. It is a problem of whether or not you're willing to look at your life and be responsible for it and then begin to change it. That great western house I come from, is one house. And I am one of the children of that house, simply, I'm the most despised child of that house. And it is because the American people are unable to face the fact that I am flesh of their flesh, bone of their bone - created by them. My blood, my father's blood is in that soil.
Baldwin neemt een paar stappen terug om racisme uit te leggen, als een veruitwendiging van ongelijkheid.
Baldwin neemt dus een paar stappen terug om racisme uit te leggen. Hij toont racisme als een veruitwendiging van ongelijkheid, als een onderdeel van het kapitalisme, als een strategie in desolidarisering. Hij legt uit hoe racisme uitbuiting legitimeert én mogelijk maakt, gaande van slavernij en kolonialisme tot hedendaagse varianten. Zo zien we vandaag hoe ook een zwarte elite dit systeem mee in stand houdt. Deze bourgeois klasse vindt het volgens Peck bon ton om binnen het Amerikaans establishment een beeld van Martin Luther King Jr. op te hangen als een geweldloze dominee. Ze dekken het radicalisme van zijn denken toe, alsook zijn toenadering tot Malcolm X en hun beider kritiek op het kapitalisme. Pecks marxistische en intersectionele lezing van Baldwin herleidt het raciale probleem niet tot een klassenprobleem, maar toont juist hoe racisme kadert in een kapitalisme dat duidelijk nog niet post-raciaal is. Zijn analyse is verre van colorblind: hij laat juist de functie van kleur zien in het mechanisme van uitbuiting, een aspect waarachter die uitbuiting zich kan verschuilen. Dit is volgens mij het antwoord op de vraag ‘why it was necessary to have a n@&#er in the first place’ en waarom minderheden systematisch ontmenselijkt worden.
‘They require a song of me, to justify their own’
Die ontmenselijking en hedendaagse segregatie, met haar genocide-retoriek, maakt de ander onzichtbaar. We zijn een moreel monster met een gerust geweten. Maar bij al wie minder immuun is, zorgt Baldwin voor onrust. Hij wijst op de uitgeholde ziel van zij die dit niet inzagen, en toont aan dat racisme een manier is om blind te kunnen blijven voor de eigen morele misvorming.
I am sure they have nothing against Negroes. That’s really not the question. The question really is a kind of apathy and ignorance, which is the price we pay for segregation. That’s what segregation means. You don’t know what is happening on the other side of the wall, because you don’t want to know. This problem which they invented in order to safeguard their purity, has made of them criminals and monsters. And it is destroying them. And this, not from anything blacks may or may not be doing, but because of the role of a guilty and constricted white imagination as assigned to the blacks. All the western nations are caught in a lie, the lie of their pretended humanism: this means that their history has no moral justification, and that the West has no moral authority.
Baldwin toont de schuld- en verantwoordelijkheidsvraag van het blanke voorrecht
Baldwins postume interpellatie toont de schuld- en verantwoordelijkheidsvraag van het blanke voorrecht, maar vermijdt het valse bewustzijn dat verbonden is aan de term ‘blank voorrecht’ of ‘white privilege’: de term neutraliseert immers een reële onderdrukking – in actieve zin – tot een voorrecht. Niet dat voorrecht staat op het spel, wel het onrechtvaardige voordeel (winst, profijt) van die onderdrukking.
Het blank besef – als dat er al is – van deze monstruositeit leidt tot de wens I’m not your white te zeggen. Niet om de rol van zondebok of redder af te wentelen, maar om de situatie te ontstijgen waarin deze janusfiguur überhaupt kan bestaan, om zich te bevrijden van een essentialistische lezing van blank als huidskleur, te kiezen voor een lezing van blank als metafoor van macht, en zo solidariteit te omarmen.
I began to suspect that white people did not act as they did because they were white, but for some other reason. It is a terrible thing for an entire people to surrender to the notion that one-ninth of its population is beneath them. Until the moment comes when we, the Americans, are able to accept the fact that my ancestors are both black and white, that on that continent we are trying to forge a new identity, that we need each other, that I am not a ward of America, I am not an object of missionary charity, I am one of the people who built the country... - until this moment comes, there is scarcely any hope for the American dream. If the people are denied participation in it, by their very presence they will wreck it. And if that happens, it is a very grave moment for the West.
‘All your buried corpses, now begin to speak’
Vanuit zijn idee dat er niets structureels veranderd is en dat de strijd onvoltooid blijft of zelfs mislukte door de onthoofding van de burgerrechtenbeweging, beseft Raoul Peck dat we Baldwin nu meer dan ooit nodig hebben. Uit diens rijke oeuvre koos Peck voor het onafgewerkte boek Remember this House als basis van zijn film. Hij kreeg aantekeningen voor het boek in handen dankzij Baldwin’s zus, die het nalatenschap van Baldwin beheert. Gloria Karefa-Smart Baldwin was Peck bijzonder gunstig gezind nadat ze zijn Lumumba-films zag.
Door een paar stappen terug zetten, neemt Peck in zijn film een fikse aanloop om de kijker van getuige tot deelnemer te schoppen.
Net zoals dit manuscript onafgewerkt bleef, is ook de burgerrechtenstrijd die het boek behandelt, onvoltooid gebleven. Het boek zou gaan over hoe de beweging anders zou zijn uitgedraaid mochten Baldwins drie strijdmakkers (Medgar Evers, Malcolm X en Martin Luther King Jr.) niet samen met talloze anderen vermoord zijn. De fysieke eliminatie van de kopstukken van de radicale burgerrechtenbeweging, van wie de posities hoe langer hoe meer convergeerden, is een schrijnend symptoom van Baldwins onvoltooide wens. Remember this House, en dus ook Pecks film, wil dialogeren met de ‘specters’ van deze drie vrienden. Een specter is geen onverwerkt residu uit het verleden, maar dat wat nooit de vorm van een heden heeft gekend.
The Fire is Here
Net als Baldwins boek blijft ook zijn strijd onvoltooid. De film is Pecks poging om die strijd verder te zetten op Baldwins manier: door eerst een paar stappen terug te zetten, als antidotum tegen de intellectuele lethargie en het onvermogen om de strijd te organiseren. Dit onvermogen, samen met wat Peck gentrification of the mind noemt, is onder meer het gevolg van een mediacultuur – inclusief de cinema die Baldwin bespreekt en die Peck toont – die 'beschikbare tijd van het menselijk brein' aan adverteerders verkoopt, om de directeur van TF1 te parafraseren.
What this does to the subjugated, is to destroy his sense of reality. Their concept of entertainment is difficult to distinguish from the use of narcotics. To watch the TV screen for any length of time is to learn some really frightening things about the American sense of reality. These images are designed not to trouble, but to reassure. They also weaken our ability to deal with the world as it is.
Door een paar stappen terug zetten, neemt Peck in zijn film een fikse aanloop om de kijker van getuige tot deelnemer te schoppen. Hoewel zijn protagonist al bijna dertig jaar dood is en de film zich situeert in de VS, is het moeilijk een film te vinden die méér over het hedendaagse Europa gaat en méér verbanden met het verleden reveleert. Zwart-wit beelden werden ingekleurd en vice versa, want Baldwin is de persoon die begrijpt dat geschiedenis niet het verleden is, maar zich in het heden situeert als een gedeelde geschiedenis die onder ogen gezien moet worden. En waarvoor verantwoordelijkheid genomen moet worden. Dat is immers de enige manier om een gemeenschappelijk toekomst te creëren.
History is not the past, it is the present. We carry our history with us. We are our history. If we pretend otherwise, we literally are criminals.
Het was de lectuur van Baldwin die Peck op zijn zeventiende de ogen opende voor wie hij was als ‘bevrijde slaaf’, omdat Baldwin het probleem niet beantwoordt met woede, maar het vanop een afstand beschouwt in al zijn complexiteit. Nu zet Peck Baldwin terug op scène om met hem diep adem te halen en vervolgens met een ongeziene eloquentie en urgentie een radicale eis te formuleren. De film is voor mij een reis geworden, Tunde, zoals Baldwin die definieert: ‘A journey is called that because you cannot know what you will discover on the journey, what you will do with what you find, or what you find will do to you.’
Ik kijk uit naar je antwoord.
Matthias
(Lees hier het antwoord van Tunde)
Post new comment