The Pact of Filming

Met The Act of Killing voorzag Joshua Oppenheimer een straffe titel voor een nog veel straffere documentaire. De Amerikaanse filmmaker volgt in de film een voormalige killer squad van Indonesische paramilitairen, die hun moordpartijen van weleer opnieuw opvoeren voor de camera. Zelden voelde een documentaire zo surreëel. Maar wat beoogt Oppenheimer precies met deze film, die op het Filmfestival van Berlijn al de Panorama Publieksprijs en de Prijs van de Oecumenische Jury won?

‘Of het niet nog een beetje onbezorgder kan?’ Tegen een achtergrond van mystieke watervallen wiebelen fel opgedirkte Aziatische danseressen in synchrone slagorde. Je zou er de regenbogen en huppelende eenhoorns zo bij fantaseren. Tot plots mechanische bevelen het sprookjesachtige tafereel verstoren: ‘Smile! Smile! Real joy, not just pleasure!’ Met deze bevreemdende openingsscène vat Oppenheimer zijn hele documentaire samen: net zoals de hypnotiserende harmonie in de beginsequens wordt verstoord door regie-instructies, zo breekt The Act of Killing met ons beeld van Indonesië als exotisch vakantieoord.

In 1965 werd de Indonesische (linkse) regering van Soekarno aan de kant geschoven door een militaire overname van rechts. Brutaal werd the New Order Administration neergepoot. Iedereen die zich afzette tegen dit militaire dictatorschap van generaal Soeharto, kon worden veroordeeld als zijnde ‘communist’. In minder dan één jaar tijd – en met de openlijke steun van heel wat westerse mogendheden – werden meer dan een miljoen vermeende communisten vermoord. Het leger leidde voor die afslachtingen speciale paramilitaire gangsters op, die zich tot op heden nooit hebben moeten verantwoorden. Nooit werden ze terechtgesteld voor hun moordpartijen. Integendeel: nu nog regeren de voormalige killer squads over grote regio's, werken ze er aan massieve bouwcomplexen en persen ze de plaatselijke marktkramers af.

Het is tien jaar geleden, bij de opnames van The Globalization Tapes, dat Oppenheimer en zijn team op getuigenissen over deze verzwegen genocide stootten. Toen ze contact zochten met de moordenaars van weleer – met als spilfiguren Anwar Congo en zijn entourage – bleken die net op te scheppen over wat ze deden. ‘De winnaars hebben altijd gelijk. Wij zijn de winnaars.’ Om meer inzicht te krijgen in hun motieven gaf Oppenheimer Anwar en zijn vrienden carte blanche om de bloederige moordpartijen te reconstrueren die ze veertig jaar eerder pleegden. Het resultaat, The Act of Killing, is wel vooral Oppenheimers relaas van die reconstructie. De documentaire toont de moordenaars tijdens de voorbereidingen van hun film, bijvoorbeeld in de schminkkamer, maar portretteert ze ook als acteurs van hun eigen relaas, van hun film-in-de-film. Tegelijk observeert de documentaire Anwar en co ook naast de filmset, wanneer ze zonder schroom de plaatsen laten zien waar lijken werden gedumpt, wanneer ze lachen om verkrachtingen of pochen over de meest effectieve moordtechnieken. Straf of een rechtszaak kregen ze niet, maar nu wel hun eigen IMDb-pagina.

Liefde voor film

Twee uur lang– of tweeënhalf uur in de director’s cut – openbaart zich een stortvloed van perversiteiten in een meticuleus geïnstrueerde metafilm. Waarom metafilm? The Act of Killing reflecteert over de kracht van én verwevenheid tussen verbeelding en afbeelding. Deze documentaire ademt film, begint en eindigt met een liefde voor film. Niet enkel door Oppenheimers cinema verité-oog, maar nog meer door de filmliefde die opleeft bij de protagonisten, Anwar en zijn vrienden. Een liefde voor film die hun hele leven begeestert en die hun nu, door Oppenheimers filmproject, een kans biedt om zelf film te maken.

Twee uur lang openbaart zich een stortvloed van perversiteiten in een meticuleus geïnstrueerde metafilm

Film als katalysator neemt in The Act of Killing een prominente plaats in. De slachtingen die de killer squads uitvoerden – Anwar zelf vermoordde op dat ene jaar duizend mensen – zijn gebaseerd op een dubbel filmisch fundament: de moordenaars waren eerst bioscoopgangsters, die filmtickets verhandelden op de zwarte markt. Met de ban van het linkse staatsbestuur op Amerikaanse commerciële films, op dat moment het meest populaire cinemagenre in Indonesië, ontwikkelden de gangsters een haat tegenover de communisten. Een haat waarin het latere regime van Soeharto een perfect excuus zag om hen op te leiden tot moordteam. Daarnaast illustreren de re-enactments van Anwar en zijn team dat ook hun originele moordtechnieken zijn afgekeken van Amerikaanse gangster- en westernsuccessen.

De opdracht die Anwar kreeg toegespeeld door Oppenheimer, het verfilmen van zijn herinneringen, levert een bijzondere, zeg maar ‘filmische’ film af. Net zoals de Indonesische populaire cultuur een amalgaam is van eigen volkse representaties met ook Indische en westerse invloeden, zo kan de film-in-film van Anwar gezien worden als een kruisbestuiving aan genres. Al ambieerde deze eigen productie van de voormalige moordenaars nooit een officiële bioscooprelease, dat valt niet af te lezen aan de toewijding (obsessie?) die het team aan de dag legt. Tussen de nodige verwijzingen naar Amerikaanse films – waarbij Anwar en zijn vrienden zichzelf portretteren als cowboys of even later als spionnen, zo weggestapt uit een film noir – herkennen we in de fel opgedirkte cabareteske acts en de breed uitgesmeerde dramatiek ook enkele Indische en Indonesische elementen van (poppen)theater.

Regisseur als gatekeeper

Na het zien van een eerste versie van The Act of Killing meldde Werner Herzog zich onmiddellijk aan als executive producer en lauwerde hij de film als ‘ongezien in de geschiedenis van film’. Die sympathie van Herzog voor Oppenheimers werk is niet zo verwonderlijk: er zijn wel wat parallellen te trekken in hun aanpak. Ook Herzog beroept zich meermaals op traumatische gebeurtenissen uit het verleden (zoals de Tweede Wereldoorlog in Invincible en de Vietnamoorlog in Rescue Dawn) en plaatst regelmatig zichzelf in het verhaal, bijvoorbeeld met een prominente voice-over. Nog een constante in Herzogs werk is de protagonist als hypnotische figuur, zoals in Little Dieter needs to fly en Grizzly Man: twee documentaires over intrigerende persoonlijkheden met een stevige portie straffe verhalen. Is ook Anwar niet zo’n enigmatisch karakter, gruwelijk in zijn moordplezier maar tegelijk spiritueel en de slimste van de groep?

57_Skoric_Act of killing.jpgHerzog staat bekend om zijn opvallende wissels tussen feit en fictie, waarbij hij de grenzen aftast tussen geforceerde realiteit en spontane constructie. En Oppenheimer? The Act of Killing leest als een objectieve registratie, met de camera als een fly on the wall in een zelf opgezette documentaire. Wat geconstrueerd is (de film-in-de-film) wordt aanvankelijk helder gescheiden van wat realiteit is (de documentaire zelf), maar in enkele scènes vervaagt die grens. Zo worden Anwars vrienden, incluis hun vrouwen en kinderen, ingezet om te figureren in een massaal re-enactment van de Kampung Kolan slachtpartij. Met fakkels in de hand en met brullende kreten – ‘dood hen, dood hen’ – wordt de situatie zo reëel dat enkele kinderen zelfs ná het filmen, ná de ‘cut’, niet stoppen met huilen. Overladen door herinneringen verliest één vrouw zelfs het bewustzijn.

Dat The Act of Killing een loopje neemt met de grens tussen constructie en werkelijkheid, geeft Oppenheimers documentaire een scherp kantje. Als kijker moet je behoedzaam blijven, je niet ongenuanceerd laten leiden door de beelden. Zo valt vooral in de blik van de film op de relatief charismatische Anwar een suggestieve ontwikkeling op. Zelf zegt Oppenheimer daarover: ‘I gradually realized he was on a parallel, more personal journey through the filmmaking proces, one in which he sought to come to terms with the meaning of what he had done. (..) I have tried to honor his courage and his openness by presenting him as honestly, and with as much compassion as i could.’ In de finale eindsequens, waarin Anwar breekt onder zijn nachtmerries en kokhalst bij alle herinneringen, gaat Oppenheimer flirten met de kunstgreep van de louterende catharsis, maar die komt te abrupt en geforceerd over. Bovendien kan ten zeerste getwijfeld worden aan de correcte chronologische plaatsing van deze momentopname. Anwar heeft hier warempel weer wit haar, terwijl we bij het begin van de opnames al te zien hebben gekregen hoe hij als witharige zijn haar zwart kleurde.

De rol van regisseur als gatekeeper speelt in The Act of Killing op twee lagen: Anwar en kompanen als selecteurs van hun re-enactments, maar evengoed Oppenheimer als manipulator van beelden. Het zijn scènes als deze die vragen oproepen over de integriteit van de filmmaker: wat exact probeert Oppenheimer met deze film te bereiken? Moeten de mensen herinnerd worden aan de slachtpartijen en zullen de schuldige protagonisten nog bestraft kunnen worden? Waarom zijn er geen getuigenissen van de bevolking in de film opgenomen?

Een politiek staartje?

De aftiteling van The Act of Killing liegt er niet om: tussen de Noorse, Deense en Engelste crewleden geen Indonesische namen. Wel diverse ‘Anonymous’. Een mogelijk antwoord op de afwezigheid van Indonesische contrastemmen kunnen we vinden in de latente angst die tot op vandaag bij de bevolking heerst. Jarenlang werden hen anticommunistische propagandafilms voorgeschoteld, onder het motto: ‘als je een bevolkingsgroep maar lang genoeg stigmatiseert, kan je niet anders dan hen te verachten’. Anwar bericht over films ‘die gemaakt werden om communisten te haten en jaarlijks vertoond werden in elke klas van elke school’. Mensen of films die zich hiertegen verzetten, werden getemperd. Toen Oppenheimer voor een eerdere productie getuigenissen van slachtoffers trachtte te verzamelen, werd dat op nogal wat weerstand onthaald. Hij werd bedreigd door precies die mensen die nu, in The Act of Killing, zo gewillig meewerken. Bij momenten twijfelen Anwar en zijn kompanen zelf aan de gevolgen van wat ze in beeld brengen. Is het niet té brutaal? Houden ze dat boekje van de geschiedenis niet beter gesloten? Moeten ze al dan niet vrezen voor een mogelijke uitlevering aan Den Haag? Het sterkt hen vooral om er nog een schep bovenop te doen, en hun rol van opgefokte militanten met nog meer verve te vertolken.

Je kan voor deze genegeerde genocide niet anders dan hopen op een politiek staartje

Film als katalysator, als opzwepend massamedium: het is een functie die niet alleen het Indonesische regime zich toe-eigende. Ook Oppenheimer maakt van die manipulatie gebruik. Hij toont dat als regisseur zelfs heel bewust, wat aan de film nog een extra dimensie toevoegt. Waar hij dan precies op uit is met The Act of Killing? Daar hebben we voorlopig het raden naar. Zeker is alleen dat de filmmaker als puur objectieve observator hier van het toneel verdwijnt. Uiteindelijk draait het – zowel binnen als buiten de film – allemaal om machtsverhoudingen, hoe realistisch de documentaire ook pretendeert te zijn.

The Act of Killing begint nu aan zijn ronde door de westerse wereld, al blijft die in België voorlopig beperkt tot het circuit van alternatieve filmfestivals als MOOOV en Docville. Maar intussen is het vooral wachten op de perceptie in Indonesië. De film wordt er momenteel niet vertoond in filmzalen, enkel binnen het universitaire parcours. Websites die berichten over The Act of Killing worden er geblokkeerd, al klinken hier en daar – onder meer in een recente NOS-reportage – ook voorzichtige stemmen van familieleden van slachtoffers die nu wél durven spreken. Je kan voor deze genegeerde genocide niet anders dan hopen op een politiek staartje. Of toch op zijn minst op een publiek bewustzijn erover. Of ook wel: hoe een filmliefde (!) de meest uiteenlopende gevolgen kan hebben.

‘The Act of Killing’ is op vrijdag 10 mei (om 15 u.) nog te zien in Cinema Zed in Leuven, op het Docville-festival, en op 22 en 29 mei ook in KASKcinema. Verder vanaf 23 mei in de Nederlandse bioscopen en vanaf 29 mei in de Belgische bioscopen.

Sarah Skoric verzorgt de eindredactie en de coördinatie van Filmmagie en kortfilm.be. Ze schreef dit artikel in het kader van de workshop van rekto:verso op MOOOV.

^ Terug naar boven
 

Reacties

Pseudopolitieke film

Pseudopolitieke film helaas

Deze film doet ons sensationeel gapen naar de beulen, een gemiste kans. Voor het eigenlijke verhaal - de VS en het Westen brachten Suharto aan de macht - kan je best naar de docu's van onderzoeksjournalist John Pilger kijken. Dat verhaal is surrealistisch genoeg nog steeds vrij onbekend.

http://johnpilger.com/articles/suharto-the-model-killer-and-his-friends-...

The Act of killing legt daarmee de impasse van veel 'politieke, artistieke films' bloot: een focus op een sociaal-maatschappelijk fenomeen en het onvermogen om het geopolitieke verhaal erachter in beeld te brengen. Blind staren naar miserie dus, uren lang, genadeloos turen in een fascistische mist, 'O Dearism' zou Adam Curtis zeggen.

Te vergelijken met heel wat docu's over Afrika waarbij wij als Westerling dan verontwaardigd zitten kijken naar de wantoestanden en het onvermogen van 'die zwarten' - aapjes kijken voor de geëngageerde culturo eigenlijk - terwijl wij natuurlijk verantwoordelijk zijn voor het herhaaldelijk falen van het maatschappelijk weefsel ginder. Dat ligt iets moeilijker natuurlijk.

Eigenlijk toont The Act of Killing de pathologie, zelfs de psychologische nood van deze beulen. De film had iets kunnen teweeg brengen door hen ook als slachtoffers te durven bekijken. Wat dat zijn ze ook: ontredderde idioten, zombies van hun eigen verleden, voetvolk, sukkelaars.

Bovendien heeft deze film een tegenovergesteld effect door dat land als surrealistisch voor te stellen (cf. de openings- en slotscène), zoals Kusturica Oost-Europa ook voorstelde als prettig gestoord na de Balkanoorlog. Het werkt een afstand en vervreemding in de hand, genre 'die mensen zijn anders, daar gaat dat zo, niets mee te maken'... muziekje erbij en dansen maar.

Knap geschreven Sarah. Ik heb

Knap geschreven Sarah. Ik heb de docu nog niet gezien, maar dit artikel spoort er mij wel tot aan.

Een kijktip: de docu Ghosts

Een kijktip: de docu Ghosts of Cité Soleil, over de Chimères, de paramilitaire doodseskaders van Haïtiaanse dictator Aristide. Ontluisterend. Ook een korte recensie ervan te lezen op mijn blog.

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.