Opera? Rock-'n-Roll!

Een goede opera achtervolgt je op weg naar huis, een slechte ben je tijdens het applaus al vergeten. Aan het woord is Aviel Cahn, de flamboyante intendant van de Vlaamse Opera die sinds 1 januari op verfrissende wijze de scepter zwaait over het huis. De laatste jaren lijkt het hele genre het stof uit de haren geschud te hebben. Maar wat betekent dat dan, een goede opera? Gaat het om de interpretatie van de regie, de balans tussen muziek en beeld, of toch vooral om het zingen zelf? Donderdag 26 februari, 19u30, Vlaamse Opera, Gent

Mazeppa, een opera van Tsjaikovski naar een gedicht van Aleksandr Poesjkin, is het verhaal van de gelijknamige Oekraïense vrijheidsstrijder die het opneemt tegen het tsaristische regime en intussen gaat lopen met de jonge dochter van tsaristisch gezinde Oekraïenen. Liefde en politiek raken hopeloos verwikkeld, tot Mazeppa's opstand gebroken wordt en zijn geliefde Marija door waanzin bevangen raakt. Tsjaikovski's rijke partituur wervelt en de Russische cast zingt de sterren van de hemel, toch loopt Benjamin Van Tourhout rood aan over de regie van de jonge Duitse regisseur Tatjana Gürbaca. 'Heeft mevrouw Gürbaca ooit al van 'acteursregie' gehoord? Ik zag die Mazeppa voortdurend loeren naar het scherm met de dirigent. Die zangers waren niet meer dan zangers.'

Het zijn ook zangers. En verdomd goede.

'Maar het moeten tegelijk spelers worden. Dat is een van de grootste problemen bij operaregie: de zangers zijn niet genoeg betrokken bij het spel, ze zijn enkel bezig met zingen. Bij een popconcert is dat helder: vooraan staat een zanger, en alles wat die performt is een surplus — in opera is wat de zangers niet performen een verlies. Alleen in slechte kinderseries houdt men nog vol dat de burgemeester aan zijn bretellen trekt en de bakker met zijn handen in zijn zij staat. Het wijzigen van die stereotiepe gestes vergt van de zangers een mentaliteitsverandering, ja, maar de regisseur moet die eisen. Natuurlijk scheppen sommige regieaanwijzingen een probleem — als een zanger in een bepaalde houding te weinig middenrif heeft om te zingen, moet de regisseur daar een oplossing voor bedenken. Maar wat is belangrijker: dat de noot juist is, of dat er iets gecommuniceerd wordt?'

Gürbaca heeft haar zangers dus aan hun lot overgelaten.

'Precies, net zoals ze ook de rest van de opera aan zijn lot heeft overgelaten. Ik kan me vreselijk ergeren aan zo'n "schuifregie": Gürbaca heeft zo veel mogelijk schuiven opengetrokken, op zoek naar de grootste gemene deler: een aantal uiteenlopende ideeën waarin iedereen wel zijn gading vindt. De Russen vechten met historische sabels, maar Marija heeft een Pradajurkje aan. Neem die martelscène, waarin Mazeppa de vader van Marija onderwerpt aan waterboarding. Wat komt dat daar in godsnaam doen? Je trekt met zo'n iconisch beeld een hele context je voorstelling binnen. Het is een symbool dat voor de rest niets te maken heeft met het verhaal. Gürbaca heeft niet gezocht naar een coherent tekensysteem, ze heeft bijeengescharreld wat voorradig was aan tekens. En als er iets is wat opera nodig heeft, is het een allround-idee. Veel regisseurs denken echter dat het volstaat om hetzelfde verhaal in een nieuw vormelijk jasje te steken: de hoepelrok wordt dan een Pradajurkje, zoals bij Mazeppa. Dat is de makkelijkste oplossing, maar het is niet genoeg. Actualiseren is meer dan de vorm aanpassen. In opera plakt alles aan elkaar: de muziek aan de woorden, de woorden aan de inhoud, de inhoud aan de vorm. Dat is wat een actualisatie zo aartsmoeilijk maakt. Als je ingrijpt op één niveau, dan moet je dat ook doen op alle andere niveaus, met als grondlaag: de muziek. Met wat jasjes vervangen kom je er niet. Je moet kiezen. Gewoon 'mooi' is kiezen voor jezelf, niet voor je publiek. Een regisseur moet een gedachte dienen, niet zomaar grabbelen in een ton. Dat kan iedereen. Als je er een tekensoepje van maakt, onderschat je je publiek. Je kunt veel beter eens met de dirigent gaan praten.'

Ingrijpen op de muziek! De partituur herschrijven! Heiligschennis!

'De tijd dat de partituur heilig was is voorbij — en terecht. De tijden veranderen, dus waarom zouden de noten niet veranderen? Ik denk dat we niet te puriteins mogen zijn. Maar muzikale ingrepen kunnen niet zonder een creatieve dirigent, die bereid is te rekken, tempi aan te passen of zelfs te schrappen. En aan die dirigent hangt de hele machinerie van het orkest vast. Toch: als het de sterkte van de productie ten goede komt, zou ik overwegen de muziek te veranderen. Als Madonna het doet…'

Madonna?

'Denk je dat zij iets anders doet? Madonna verandert tijdens haar show negen keer van kostuum — dat betekent dat de scenische actie negen keer stil valt. Hou als muzikant het publiek intussen maar bezig, hoor. Die mannen rekken hun outro's tot ze terug is, de muziek houdt rekening met het gebrek aan scenische actie. Waarom zou dat met een orkestpartituur niet kunnen? Ik kan zeggen: "Ik zie je graag" en mijn hand uitsteken om je te strelen, maar die componist heeft me daar vierentwintig maten voor gegeven. Ofwel beslist de regisseur dat mijn hand daar drie minuten in de lucht hangt als een stuk plastiek, ofwel gaat hij praten met de dirigent en kort hij de frase twaalf maten in.'

Zaterdag 7 maart, 19u, Kinepolis Kortrijk

Opera in de Cinema is een initiatief van Kinepolis waarbij operaliefhebbers vanuit hun comfortabele cinemazetel maandelijks een uitzending van 'The Met' kunnen meepikken, live en in high definition. In zaal 8 speelt Madama Butterfly, de bekende 'tragedia giapponese in tre atti' van Giacomo Puccini. Het droeve verhaal van de geisha Cio-Cio-San, die de Amerikaanse marineofficier Pinkerton huwt en daarna verstoot, werd door wijlen Antony Minghella geënsceneerd op grootse maar oertraditionele wijze. Aan de authentiek Japanse setting is geen tatami veranderd, de choreografieën zijn oogstrelende maar erg klassieke balletten, een 'revolutionaire' regievondst blijkt een pop voor Cio-Cio-Sans driejarige zoon. Toch glinsteren Van Tourhouts ogen: 'heel schattig, die regie.'

Schattig? Niet bepaald een hoogstaande artistieke kwalificatie.

'Dat is het punt niet. Jij denkt meteen in termen als 'relevant', 'vernieuwend' of 'hedendaags'. Dat is deze regie helemaal niet. Maar alles zit wel juist. Binnen een welbepaald denkkader kon deze regie niet beter uitdraaien. Er worden geen potten gebroken, neen, maar er viel ook geen speld tussen te krijgen. Het is geen schande om een grootmeester te volgen. Minghella heeft ervoor gekozen Puccini te laten spreken — de regie volgt de muziek op de voet, illustreert haar getrouw. De muziek leidt de dans.'

Zoals Salieri zegt: 'Prima la musica, poi le parole'.

'Ja… het afwegen van de 'autoriteit' van woord en muziek is een eeuwig probleem binnen de operaregie, en er bestaat geen eenduidig antwoord op. In een ideale wereld hoef je niet te kiezen voor het ene medium of het andere, want beide zijn even belangrijk. In de praktijk zie je dat muziek fysiek meer kan dan woorden: ze doorbreekt grenzen van tijd en ruimte, schept herinnering en toekomst. Ze kan tegelijk de boodschap en de context zijn, dat is haar grote kracht. Een van mijn favoriete operafragmenten is het begin van Wagners Götterdämmerung: de bassen zetten in, donker en bedreigend, en zelfs al weet je niks af van het verhaal, toch voorvoel je het drama, nog voor er een woord gezegd is. Op cognitief vlak kun je lossen: je moet niet meteen begrijpen. Muziek wil natuurlijk óók communiceren, maar bespeelt een ander begripsniveau.'

Dat houdt ook risico's in.

'Zeker, soms is de muziek zo krachtig dat de inhoud die eraan plakt over het hoofd wordt gezien. De nationalist in Verdi, de vermeende antisemiet in Wagner — is er één operaregisseur die daar echt wakker van ligt? In theater wordt veel omzichtiger omgesprongen met die ideologische inhouden, maar muziek blijkt siroop te zijn. Zoek de woorden van de Marseillaise eens op: het is gruwelijk wat daar staat, een pure oproep tot moord en geweld. Maar wat kent iedereen? De melodische meezinger, dikke ambiance.'

Woensdag 3 juni, 20u, deSingel, Antwerpen

De operabewerking House of the Sleeping Beauties, naar het gelijknamige boek van Yasunari Kawabata, verbeeldt de gedachtestroom van een oudere man in de luxekamers van een speciaal bordeel: de meisjes zijn er in een diepe slaap gebracht, wat bij de man net meer pijnlijke herinneringen wekt aan de vrouwen in zijn eigen leven. Guy Cassiers levert een zeer gestileerde, volmaakt ronde voorstelling waarin video, dans, zang en spel samengesmeed worden tot een esthetische ervaring die op Van Tourhout een diepe indruk nalaat. 'Amai, hier ben ik niet meteen mee klaar. Cassiers gebruikt elk medium dat hem ter beschikking staat om méér te vertellen, zonder dat de media redundant worden aan elkaar: ze herhalen of illustreren elkaar niet, maar ze verdiepen, vormen een surplus. Ik vind het in House of the Sleeping Beauties absoluut geen probleem dat de media elkaar inhoudelijk overlappen, want ze voegen vooral elk hun eigen kleur toe aan het verhaal.'

Is het omwille van dat grotere palet aan vertelmogelijkheden dat zoveel theaterregisseurs de overstap maken naar opera?

'Via opera kun je op een complexere manier met je publiek communiceren, je kunt meer vertellen, dieper graven.'

Guy Joosten, die de theaterwereld al vijftien jaar de rug heeft toegekeerd, gaf onlangs nog een andere reden voor zijn overstap: was je toen in theater gehecht aan de waarde van tekst, werd je als reactionair beschouwd.

'Ja, het theater van de jaren tachtig heeft zich tot mijn grote verbazing verloren in een negatief, koud, donker en eenzaam denken. Niet alleen de auteur, maar ook de personages, de plot en elke vorm van zinvolle interpretatie zijn toen van de scène verdwenen. Dat ontbinden en ontmantelen van het theater heeft z'n verdienste gehad: we hebben allerlei vaststaande gedachten over spel en regie kunnen loslaten, en nu wordt er weer meer gebouwd. Maar opera is ten dele ontsnapt aan die kille golf, vandaar dat Joosten er wellicht zijn heil heeft gezocht.'

Cassiers & co durfden pas laat in hun carrière aan opera te beginnen. Misschien omdat opera toch wordt gezien als een superieure vorm van theater.

'Dat zou ik zo niet durven zeggen. Opera is fysiek en praktisch zeker complexer dan theater, en kan dat ook in betekenis zijn, als je te maken hebt met een goede operaregie: een waarin op elk moment het gewicht van de muziek wordt afgewogen tegenover dat van andere media, een die consequent, helder en doordacht is, een die aandacht besteedt aan de zangers. Maar een slechte operaregie vertelt uiteraard minder dan een ijzersterke theaterproductie. Cassiers & co grijpen naar opera, maar niet uit laatdunkendheid tegenover het theater. Ze willen gewoon beproeven wat ze nog niet eerder deden, reiken naar wat ze nog niet kunnen.'

Naar meer financiële middelen ook, laten we eerlijk zijn.

'Tuurlijk, dat zal zeker meespelen. Voor opera heb je geld nodig, veel geld. Er is in deze tijden van tekort bij veel regisseurs misschien een verlangen naar véél: geef me Alice in Wonderland, geef me de zon, de maan en de sterren. Maar met al die middelen kun je ook diep vallen, en na een mislukking vind je in de foyer altijd toeschouwers die zich opwinden over het fortuin dat die flutopera heeft gekost. Zoiets hoor je nooit in theaterfoyers, tenzij er veel volk op scène stond. Je moet meer investeren, dus het risico is groter, de uitdaging navenant. Vergeet bovendien niet dat je in de opera echt nog statements kunt maken. In Vooruit maakt het misschien niet meer uit of je in je bloot gat staat of niet, maar het instituut opera kan wél nog ontmanteld worden. Je hebt in de opera de marge om tegen de schenen te schoppen, en de zaal verwacht dat ook. Rock-'n-roll!'