Omer Fast

De representatie van geweld: het blijft een heet hangijzer. Films en tv-series, games en populaire muziek liggen vaak onder vuur om hun verbeelding (en verheerlijking) van agressie. Ook denkers en kunstenaars mengen zich. Hoe moet verbeeld geweld zich (ethisch) verhouden tot het reële? De representatie van geweld: dat verhaal is uit verteld. Toch voor videokunstenaar Omer Fast. In zijn werk is die representatie het begin van een nieuw traject. Fasts video’s tonen geen geweld, er wordt enkel over verteld. Die verhalen gaan een eigen leven leiden.

EEN ARTISTIEK ONDERZOEK NAAR VERHAALD GEWELD

Omer Fast loopt momenteel in de kijker op de Biënnale van Venetië: zijn 5,000 Feet is the Best wordt daar goed onthaald. Het is een ambigu portret van een piloot die onbemande drones bestuurt boven Pakistan, een video waarin filmische fictie en documentaire interviews in elkaar verglijden. Fast werkt al lang met dat soort dubbelzinnige verhalen – en met geweld.

De kunstenaar werd in 1972 geboren in Jeruzalem, maar woont en werkt nu vooral in Berlijn. Zijn jonge oeuvre situeert zich volledig in het nieuwe millennium. Fasts vroege werk wordt vaak geïnterpreteerd als een commentaar op de massacultuur van televisie en film. Een wat beperkte lezing is dat, want het is deze kunstenaar niet te doen om makkelijke mediakritiek.

It seems we have developed a taste for each other’s weaknesses. That we thrive on consuming each other.
(CNN Concatenated, 2002)

Tegelijk ligt die interpretatie voor de hand: een werk als de videocollage CNN Concatenated leent zich tot zo’n lezing. Fast maakte voor die video vele uren opnames van de nieuwszender CNN, isoleerde afzonderlijke woorden uit de intro's van de presentatoren en bouwde daar een heel nieuw betoog mee. De anders zo afstandelijke nieuwslezers spreken de kijker nu persoonlijk aan. ‘Let me tell you something. You are shallow and weak. ’Maskers vallen af: kijker en newscasters blijken gewillige partners in de rondedans van de massamedia. ‘But none of this is breaking news exactly’, legt Fast de news anchors ook in de mond. Het bewijst dat Fast het niet wil laten bij eenvoudige mediakritiekInderdaad: het is deze kunstenaar niet te doen om makkelijke mediakritiek.

Fast zegt zelf dat hij geïnteresseerd is in de transformatie van ervaringen tot herinnering en vervolgens tot verhalen. Daarmee bewegwijzert hij een eerste interpretatieve route door zijn werk. Maar er is nog een andere insteek mogelijk, want de alomtegenwoordigheid van geweld is opvallend. Militairen en militieleden bevolken zijn installaties, bombardementen en bomaanslagen leveren verhaalstof, vertellingen over geweld gaan van mond tot mond zoals geld van hand tot hand.

Het oeuvre van Fast laat zich lezen als een artistiek onderzoek naar verhaald geweld. Weg van de bevraging van de representatie, naar een artistiek project waarin die representatie een autonome realiteit wordt.

No, no, it’s a film set, we don’t need an ambulance.
(Take a Deep Breath, 2008)

Take a Deep Breathis de verfilming van een getuigenverslag van een zelfmoordactie. Een toevallige voorbijganger komt in een falafelbar in Jerusalem die net vernield werd door een bomaanslag, en vindt een jongeman die beide benen en een arm verloor. Hij geeft het leegbloedende slachtoffer mond-op-mondbeademing, maar wanneer hij merkt dat er in de hele bar maar één gewonde is, beseft hij dat hij de terrorist probeert te reanimeren. Tegelijk is die video ook de verfilming van de verfilming: we krijgen een gefictionaliseerde blik achter de schermen. Een bonte filmploeg draait de video die we bekijken. De camera- en de klankman laten het ernstige onderwerp niet aan hun hart komen en onderhouden elkaar met onnozele grapjes.

De humor is maar een laagje vernis waaronder een strijd woedt om de controle over de verbeelding van het geweld. De eerste acteur die de rol van de zelfmoordterrorist speelt, wordt ontslagen. Hij geeft nochtans tips om de scène levensechter te maken, puttende uit zijn ervaring als Kosovaar in de Balkanoorlogen. Maar realisme kan de crew gestolen worden. Ze vervangen hem door een acteur die veel te oud is voor de rol. ‘Who cares about the real bomber? At least this guy can act’, is de redenering achter de beslissing. Wie heeft nood aan realiteit, als je die ook gewoon goed kan nabootsen? In de hiërarchie van feit en fictie, heeft die laatste de koppositie ingenomen. De loyauteit van deze filmploeg ligt niet langer bij de werkelijkheid, maar bij voorgaande verfilmingen. De representatie van geweld wordt niet getoetst aan de realiteit, maar aan eerdere representaties.

Het relatieve belang van waarheid wordt ook duidelijk wanneer de tweede, oudere acteur een figurante op de set probeert op te vrijen. Hij doet dat door te beweren dat hij echt maar één arm heeft. Een handicap die hem, nu de VS twee oorlogen uitvecht, heel wat acteerwerk oplevert: ‘You know, there’s quite a big demand now for amputees.’ Waar of niet? Voor de figurante maakt het niks uit: alleen het verhaal al prikkelt haar interesse, geeft ze onomwonden toe.

Stereotiepe representaties en in onwetendheid verankerde verhalen worden zelf een vorm van geweld

Take a Deep Breath thematiseert expliciet de representatie van geweld. Dat verbeelden van geweld blijkt een dubbele veldslag. Een verhaal volgt zijn eigen wetten, en daarom moet de waarheid soms geweld aangedaan worden. Omer Fast gaat verder dan die eerste, eenvoudige vaststelling, en legt ook de vinger op een dieper liggende wonde. Stereotiepe representaties en in onwetendheid verankerde verhalen worden zelf een vorm van geweld. De technische crew vuurt een verbaal salvo van etnische en raciale gemeenplaatsen af op de Kosovaarse acteur. ‘Were there Arabs in Lord of the Rings?’, is een van hun weinig fijnbesnaarde opmerkingen. Het illustreert hoe een representatie zelf ook een daad van agressie wordt, tegen de nuances van de realiteit.

VERTELD GEWELD ALS PASMUNT

De bevraging van de verbeelding van agressie: het is een platgetreden pad dat Omer Fast snel verlaat. In de meeste van zijn werken is de representatie een fait accompli, en onderzoekt hij het gebruik van gewelddadige verhalen.

The best trap is like lovers.
(Nostalgia, 2009)

Aan de basis van Nostalgia ligt de getuigenis van Peter, een asielzoeker uit de Nigerdelta. Het verhaal van die man staat bol van het geweld. Mishandeld als kind, gerekruteerd door een gewapende militie op zijn vijftiende. Uit dat grote verhaal isoleert Fast één kleine anekdote: Peters uitleg hoe je een patrijzenval kan bouwen met stokjes en een eindje touw. Die vertelling duikt op in elk van de drie video’s waaruit Nostalgia bestaat.

In Nostalgia 1 zien we een blanke man, in camouflagekleding, de patrijzenval bouwen in een bos. We krijgen Peter zelf maar heel even te zien, terwijl hij de werking van de val demonstreert. ‘People die like that’, zegt hij lachend wanneer de val dichtklapt. Meteen is onduidelijk of de val alleen voor vogels bedoeld is. Nostalgia 2 is een in scène gezette verfilming van het interview: acteurs spelen de rollen van Peter en Omer Fast. Weer komt de patrijzenval ter sprake: nu blijkt dat de rebellen de techniek ook gebruikten om apen te strikken. Nostalgia 3 is een ‘dystopische’ toekomstvisie, waarin Europese vluchtelingen proberen binnen te raken in een Afrikaans land, een inversie van de huidige toestand. De patrijsval duikt meermaals op: één personage vertelt het als verhaaltje voor het slapengaan aan zijn dochter, en een blanke vluchteling probeert er de sympathie van de immigratiediensten mee te winnen.

Verhaald geweld is een autonoom instrument dat in uiteenlopende situaties ingezet kan worden

De patrijzenval is de rode draad door drie radicaal verschillende visualisaties van hetzelfde basismateriaal. Nostalgia 1 lijkt door de eenvoudige beeldvoering documentair, deel twee hanteert de beeldtaal van het klassieke interview en Nostalgia 3 is schatplichtig aan de esthetiek en de narratieve technieken van de cinema. Het verhaal van de valstrik, die specifieke representatie van kleinschalig geweld, voelt zich in elke omgeving thuis en kan op eigen benen staan. Verhaaldgeweld is een autonoom instrument dat in uiteenlopende situaties ingezet kan worden. Verschillende personages gebruiken hetzelfde verhaal voor uiteenlopende doelen. Soms als zalving (om nachtelijke monsters weg te houden), soms als zuivering (om boze herinneringen aan een gewelddadig verleden te sublimeren), maar altijd dubbelzinnig. Verhaald geweld wordt een betaalmiddel, waarmee men zowel sympathie als gemoedsrust kan kopen.

Kan een verhaal van geweld tegelijk een valstrik en een liefdesgeschiedenis zijn? Kan een gewelddadig verhaal vredelievende doelen dienen? Fast injecteert twijfel in het denken over verteld geweld. Want de patrijzenhistorie is als zodanig een valkuil: telkens worden er nieuwe betekenissen in gevangen. Wanneer eenzelfde representatie zo veel uiteenlopende toepassingen heeft, dan kan dat verhaal niet intrinsiek goed of slecht zijn.

OBJECTIEF GEWELD IS EEN ILLUSIE

The Casting is gebaseerd op een interview van Fast met een Amerikaanse soldaat. Dat interview maakt integraal deel uit van het werk: we zien de soldaat en Fast in beeld. Twee verhaallijnen wisselen elkaar af. In de eerste doodt de GI per ongeluk een Iraakse burger tijdens de bezetting van dat land. Het tweede verhaal is gesitueerd in Duitsland, waar de militair een korte liaison beleeft met een Duitse schone. De jongedame is getroebleerd: ze verminkt zichzelf, en vraagt de soldaat haar pijn te doen.

It doesn’t hurt. It just helps me to remember things that happened to me.
(The Casting, 2007)

Die tweede verhaallijn is door Fast gecreëerd door de uitspraken van de soldaat grondig te verknippen, dat merk je aan de beelden, die staccato op elkaar volgen. De artistieke praktijk van Fast is op zich ook een gewelddaad. Hij verminkt de vertelling met een weinig zachtzinnige montagetechniek: zijn cutting is een fragmentatiebom. Het is geen heimelijke agressie – dit is shock and awe. Fast wil geen vernieling, maar verwarring zaaien. Je weet als kijker niet meer welke codes je moet gebruiken om de video’s te ontleden. Het interview is niet langer documentair, je kan de getuige niet meer op zijn woord geloven.

The Casting heeft ook een andere kant – letterlijk. Op de keerzijde van het scherm wordt simultaan met het interview een dramatisering ervan geprojecteerd. We zien hoe acteurs in tableaux vivants kernmomenten uit het betoog van de soldaat verbeelden. Ze staan stokstijf, alsof ze poseren voor een ouderwetse fotocamera. Ook dit is een gefragmenteerde weergave, maar eerder een verstilde droom dan een rammelende nachtmerrie. De vragen die de interviewer stelt, komen in deze verfilming uit de mond van een casting director: het interview is getransformeerd tot een filmset.

Het is een tactiek die Fast wel vaker toepast. Hij ontheiligt de stijlfiguur van het interview. Die betrouwbare vorm van representatie wordt besmet met elementen uit de fictie. Hij devalueert de geloofwaardigheid van als objectief ervaren representatievormen, en speelt zo in de kaart van de fictie. In The Casting is de tegenstelling op de spits gedreven: de (verminkte) documentaire realiteit en de (verstilde) verbeelding staan door de museale opstelling ook fysiek in oppositie, elk geprojecteerd op de keerzijde van de ander.

In het artistieke universum van Omer Fast is er geen objectief geweld.Geen ooggetuigenverslag dat we zonder slag of stoot kunnen geloven, en al helemaal geen rechtstreekse ervaring. Alleen verhalen ontsluiten geweld, en al die verhalen zijn even suspect of even valabel. Of het nu gaat over een documentaire, een interview of een speelfilm. Een verhaal kan nooit een verhaal uit de eerste hand zijn.

OPGETROKKEN UIT GEWELD

In de video’s van Fast gaan verhalen over geweld een eigen leven leiden: ze transformeren voortdurend. Maar er is meer, want ze veranderen ook de verteller. De schotten tussen persoonlijke ervaring en overlevering sneuvelen. Verhaald geweld wordt een deel van ieders persoonlijke verhaal.

In Godville zet Omer Fast meedogenloos en manipulatief de schaar in een aantal interviews. Hij trok naar Colonial Williamsburg, een historisch theme park in Virginia. Honderden figuranten brengen daar de achttiende-eeuwse ontstaansgeschiedenis van de Verenigde Staten weer tot leven: een periode getekend door occasioneel militair geweld (de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog) en permanent maatschappelijk geweld (de slavernij, de ondergeschikte rol van de vrouw).

Drie figuranten – een vrouw, een zwarte slaaf en een militante revolutionair – getuigen voor de camera, in historische klederdracht. Ze lijken te vertellen over de personages die ze vertolken in het living history museum, maar hun relaas wordt al snel problematisch. Fast roert hun persoonlijke herinneringen door die van hun personages. Neem de blanke revolutionair: hij diende in het ware leven tijdens de Golfoorlog en is nu lid van een burgerwacht. Je weet nooit over welk conflict hij het precies heeft: vertelt hij over zijn recente militaire ervaring, of verhaalt hij het overgeleverde geweld waaruit de Verenigde Staten ontstonden? Hedendaags en historisch geweld vloeien samen in een moeras van ambiguïteit.

I’m representing a part of our country, and you can’t ignore it.
(Godville, 2005)

Fast wil geen historische parallellen blootleggen, geen makkelijke maatschappijkritiek leveren of de onveranderlijke menselijke aard aan de kaak stellen. Deze video gaat niet tekeer tegen geweld, maar is opgetrokken uit geweld – vormelijk en inhoudelijk. Fasts karakteristieke montage bereikt een hoogtepunt. Hij verknipt de getuigenissen op zo’n manische manier, dat de drie getuigen zelf ook ‘verknipt’, een beetje gek, lijken. De getuigen gaan zelf in het verweer tegen die indruk: ze komen in opstand tegen de interviewer. ‘I know what kind of clichéd character you're trying to make me into’, verwijt de revolutionair op het scherm de interviewer buiten beeld. Daar wordt nieuw geweld geboren: de revolutionair lapt alle terughoudendheid aan zijn laars en haalt grof en mondig uit. Uit het vertellen van en over geweld put hij de kracht om voor zichzelf op te komen. De representatie van geweld werkt emanciperend: het verhaal van zijn fictieve revolutionaire personage geeft die man de moed om zelf in opstand te komen.

Het gesprokkelde getuigenis in Godville keert zich tegen de kunstenaar, zoals Frankensteins samengestelde monster zich tegen de wetenschapper keerde. (Dat dat gebeurt met toestemming van Omer Fast, of zelfs door hem werd uitgelokt, spreekt voor zich.) Het geeft deze video een spanning die in andere werken soms ontbreekt: het gebakkelei tussen Fast en de personages toont dat je geweld niet kan verhalen of verbeelden, zonder nieuw geweld in het leven te roepen.

Het resultaat van Fasts analyse is een nieuw mensbeeld.Verhaald geweld is een integrerenddeel geworden van de moderne identiteit.De drie re-enacters die Omer Fast opvoert in Godville, zijn exemplarisch voor die omslag. Hun relaas is door Fast gemanipuleerd, zelfs gecreëerd, en is niet meer representatief voor de werkelijke opinies van die drie figuranten. Maar de gefragmenteerde getuigen op het scherm zijn geen vormoefening zonder vitaliteit. Omer Fast nodigt ons uit om die versplinterde personages te zien als een nieuwe levensvorm. Hij creëert een mentaal monster van Frankenstein, waarin dode herinneringen samenleven met eigen ervaringen. Zo speelt het zwarte personage vrijwillig – dag in, dag uit – de rol van slaaf. Uit zijn relaas spreekt een nostalgie naar een meer eenvoudige, meer begrijpelijke samenleving (die hij enkel kent uit de overlevering, uit verhalen). Een samenleving waarin ‘systemisch’ geweld (slavernij) een perverse vorm van zekerheid bood; deze slaaf zoekt vrijheid in onderwerping. Dat is geen sadomasochisme, al speelt hij een gelijkaardig rollenspel. Hier is verbeeld geweld geen gesel, maar een groeikracht.

De door Fast bijeengepuzzelde vrouw is even serviel: de dame getuigt over haar compromisloze toewijding aan haar echtgenoot. Ze vindt troost en zekerheid in een historische vorm van maatschappelijk geweld (de onderwerping van de vrouw). Meer nog, ze ziet haar verantwoordelijkheidsgevoel tegenover haar man als een tegengewicht voor het individualisme van de moderne tijd. Dit verhaal van geweld werkt ‘gemeenschapsvormend’.

De figuren die Omer Fast middels zijn montage creëert, dragen geweld niet als litteken, maar als ereteken. Ze internaliseren de verhalen over geweld – de historische en de anekdotische, die op papier en die op film, de verhalen die we meekregen van de media en met de moedermelk. Het verleent hen een kracht die brandt in hun ogen, die vlamt in hun betoog.

GEWELD IS NOG NIET UITVERTELD

Omer Fast problematiseert niet langer de representatie van geweld. De ethische of esthetische dimensies van de verbeelding van agressie zijn geen punt meer, die strijd is gestreden. Onze verhalen over agressie werden levende entiteiten, een reële kracht in onze cultuur en onze identiteit. Ze leiden een eigen bestaan, dat de strijd aangaat met feiten en de werkelijkheid. Ze worden gebruikt als medicijn en machtsmiddel, ze nestelen zich in onze persoonlijke herinneringen en worden zelf ervaring. Onze verbeelding van geweld werd een modern oerverhaal, dat we als loutering door onze eigen ervaringen mengen.

We kennen geweld nog maar zelden als een realiteit. Maar de representatie ervan vult dat vacuüm, en wordt een wezenlijke bouwsteen van onze identiteit. We zijn geïsoleerd van de rechtstreekse ervaring van agressie en klampen ons dan maar vast aan verhalen van verschillend allooi die ons een boetekleed van geweld bieden, een catharsis op afstand.

Verhaald geweld is een integrerend deel geworden van de moderne identiteit

In The Casting staat een Iraakse vrouw aan de kant van de weg, wanneer de Amerikaanse troepen voorbijrijden. ‘She was blowing kisses at us so fast that she was just slapping herself in the face’, merkt de soldaat op. Zo werkt ook Omer Fast. Zijn gewelddadige verhalen zijn zweep en zalf voor de ziel. De video-installaties zijn een barrage van betekenissen, tegelijk een kus op het netvlies en een slag in het oog. Het verhaal van geweld? Dat is nog lang niet uit verteld.

Op de site van de Parijse galerie gb agency kan je een heleboel werken van Omer Fast bekijken, waaronder Nostalgia, Take a Deep Breath, CNN Concatenated, The Casting en 5,000 Feet is the Best.

Een korte impressie van Godville krijg je in dit filmpje van Vernissage TV. Zij maakten een beeldverslag van The Cinema Effect, een tentoonstelling in Madrid waar dit werk van Fast te zien was.

In het Nederlands Instituut voor Mediakunst kon je dit jaar terecht voor de eerste solotentoonstelling in Nederland van Omer Fast. Op hun site vind je onder meer een interview met de kunstenaar.

David Verdeure is filmredacteur van rekto:verso.