Na de sloop, de zelfkritiek

De Noorse Zeemanskerk in Antwerpen is verkocht. De kerkgemeenschap zal er in mei nog zijn 150-jarige bestaan vieren, maar daarna wordt het neogotische gebouw uit 1865 het speelterrein van Steve Symons en diens designbedrijf BuzziSpace. De Antwerpse ondernemer zal er een ‘flagship store’ van maken: een showroom voor zijn akoestisch absorberende ecomeubelen en wandpanelen. ‘Waarom ik de kerk heb gekocht? In de eerste plaats om ze te redden van de sloophamer’, zo verklaarde Symons deze zomer aan De Tijd. Gevraagd naar de kostprijs voor zoveel burgerzin, luidde het antwoord: ‘héél veel’, en uit eigen zak. Het orgel en de preekstoel zullen met plezier geïntegreerd worden in de nieuwe inrichting, zo is beloofd. Van kerk naar corporate, van zeemanshuis naar vlaggenschip: een nieuw likje verf, en de zaak is gepiept.

Zo gaat dat tegenwoordig met heilige huisjes, ook in figuurlijke zin. Ze slopen is uit de tijd. Veel makkelijker is ze je creatief toe te eigenen. En zo steekt de gebalde vuist van alle protest van weleer nu in een fluwelen handschoen. Het koningshuis? Als republikeinse burgemeester van Antwerpen ontvang je de nieuwe koning gewoon in een das met Vlaamse leeuwtjes. Zwarte Piet? Bij de officiële intocht van de Sint omring je de goedheilige man gewoon met bruine Pieten zonder rode lippen of gouden oorringen, of door Pieten in vele kleuren. Onze omgang met heilige huisjes is een schijngevecht met symbolen geworden, goed voor het coverbeeld in de krant van morgen. Hun diepere fundamenten blijven moeiteloos overeind. Leve het speelse flirten van postmodernisme en neokapitalisme met het sacrale. Heilige koeien worden niet langer geslacht, ze worden gemolken.

Dat maakt de heilige huisjes die we kennen, als erfenis van vele eeuwen machtsgeschiedenis van Kerk en Kapitaal en Kolonialisme, misschien niet meer zo heel boeiend voor Kunst en Kritiek. Ze zijn al vaak genoeg gesloopt. En lang niet alle kritische artiesten van vandaag zijn nog even geloofwaardig als hun voorgangers van de avant-garde. Van Damien Hirst tot vet betaalde Amerikaanse rappers: veel stampei tegen heilige huisjes is simpelweg afgekocht door het grote geld. Er worden nu luxueuze villa’s mee afbetaald. Of gedecoreerd.

Zinvoller is onszelf af te vragen wat de nieuwe sacraliteiten in de kunsten zelf zijn: de eigen heilige huisjes die we veel minder snel herkennen als heilig, omdat ze vooral evident geworden zijn. Met stip op één staat ‘het belang van kunst’. Kunst is goed! Kunst is gezond! Kunst confronteert! Kunst brengt mensen samen! Kunst scherpt de kritische zin! Steeds opnieuw wordt dezelfde plaat afgedraaid, voert de sector er heuse mediacampagnes rond, wordt kunst an sich als heilig uitgedragen. Maar twee zaken ziet deze legitimatiedrift over het hoofd. Eén: niet kunst op zich is goed, dat is enkel goede kunst. Vele individuele werken – maar daar gaat het in al die campagnes zelden over – binden, bekritiseren of confronteren helemaal niets. En twee: het is net door alle kunst toch als heilig en onaantastbaar te promoten, dat het veld zo vaak genaaid wordt in allerhande opinies. Nochtans hebben stemmen als Jo Libeer, Johan Sanctorum, Andreas Tirez of nieuwlichters van N-VA helemaal niets tegen kunst op zich, en trekken ze zelfs het belang ervan niet in twijfel. Wat ze aan de kunsten contesteren, is hoe ze beoefend en beleden worden. Financieel, maar vooral geestelijk. Niet de kunst vallen ze aan, wel het heilige huisje kunst. Niet de artistieke creatie, maar de hele praktijk en retoriek errond.

Gewijde evidenties

Wat zijn andere gewijde vanzelfsprekendheden die dit heiligdom stutten? In dit nummer bekijkt Christophe Meierhans het verheven beginsel van ‘artistieke autonomie’. Hij vindt het geen onaantastbare verworvenheid, maar op zijn best een doorlopend streven. Er is ook het eeuwig bezongen ‘succes van de Vlaamse film’, dat Isolde Vanhee fijntjes fileert als de mantel der liefde rond een lokale filmcultuur die juist in crisis verkeert. Of neem ‘bottom-up’: de heilige koe van de participatiegedachte. ‘Fuck bottom-up!’, fulmineert O. Van de Slagboom. Omdat niet iedereen de fluwelen handschoen even goed past. Zeker niet als het gaat om taboes, zoals ‘stoppen als kunstenaar’. Gedecideerd worden vier artiesten door vier ex-fans naar de uitgang begeleid.

Zelfkritiek: het is er in de kunsten de tijd voor. Vele waarden en zelfbeelden uit de vorige eeuw staan onder spanning. De algehele besparingsmodus knabbelt aan de fundamenten van het hele artistieke bedrijf. En komend jaar moet elke kunstorganisatie toch weer aan een subsidiedossier schrijven voor de toekomst. Wat loopt goed, wat dient herbekeken? Melle Daamen en Rudi Laermans beantwoorden die vraag voor de culturele instelling: het moederhuis van de kunsten. Ze stellen dat het landschap echt te veel structuren telt (heilig huisje 1), maar dat grote dozen daarom geen eeuwig leven beschoren zijn (heilig huisje 2). Meteen daarachteraan verzet Tobias Kokkelmans zich tegen zoveel focus op de top. Hij pleit voor diversiteit, tegen alle rechten van de sterksten in de kunsten. Zelfkritiek, dus.

Daarnaast wacht nog een andere opdracht: van heilige huisjes, nu ze allemaal zijn gesloopt, de laatste stenen omdraaien, en zoeken wat zich eronder verbergt dat ze ooit zo heilig heeft gemaakt. Neem al die kerken die leeg komen te staan, zoals de Antwerpse Zeemanskerk. Wat kunnen de kunsten er nog van opsteken? Dries Verhoeven noemt ze – halleluja – de theaters van de toekomst. Als dat geen openbaring is! Heilige huisjes en hun huishouden: ze dienen blijvend herbekeken, maar vooral herbestemd. Alles beter dan een kil zeemansgraf in de grote poel van de commercie.