‘Artistieke autonomie’: het moet zowat het diepste fundament zijn onder de tempel die de kunsten vanaf de twintigste eeuw hebben opgetrokken. Om kunstenaars te kunnen zijn, moeten kunstenaars vrij zijn. Maar wat is die vrijheid precies, als ze op zich al geen heilig huisje is? Autonomie in de biechtstoel: een beschouwing in vijf bedrijven.
Vragen
Kunstenaars moeten in volle vrijheid de kunst kunnen maken die ze willen maken, op eender welke manier, zonder rekening te houden met ongewenste belemmeringen of bemoeienissen. Hoe dan ook.
Kunst is een vrijplaats waar om het even wat tot uiting gebracht kan worden, zonder rekening te moeten houden met ongewenste tussenkomsten. Hoe dan ook?
Wat betekent autonomie vandaag nog? Zou het kunnen dat het om een mythe gaat?
Hoe raak je dan precies tot deze autonome gebieden, waar de gedachten zo vrij zouden zijn? Is er ooit iemand geweest? Velen onder ons lijken paraat te staan om de grenzen ervan te bewaken, maar waartegen moet het terrein van de kunsten precies verdedigd worden? Autonomie waarvan? Wat betekent autonomie vandaag nog? Zou het kunnen dat het om een mythe gaat? En waarom kijken de bewakers ervan zo geïrriteerd wanneer je hen die vraag stelt?
Met dank aan
Het eerste wat ik als Google-afhankelijk kind van mijn tijd deed toen ik aan deze tekst begon, was enkele termen door onze ongeëvenaarde zoekmachine jagen. Met zoektermen als ‘tempel’ en ‘autonomie’ openbaart die bijna automatische reflex van een Google-search zich als een rituele, devote handeling. Ik tik mijn offerande van woorden in het Orakel in en hoop in ruil de gunst te krijgen door Haar gegidst te worden.
Goden geven meestal niet veel om ons, stervelingen. Ze hadden altijd al hun eigen agenda, hun eigen ondoorgrondelijke wegen. Daar ben ik me wel bewust van, en toch geef ik me over. Google is de index van mijn wereld, het is die superieure autoriteit die plek geeft aan alles wat bestaat en wat niet bestaat. Want geloofde ik niet in Google, dan zou ik ergens anders in moeten geloven. Vrijheid is een complex goed.
Op mijn scherm zien de antwoorden van het Orakel er simpel uit. Het staat er al allemaal, vlak voor mijn neus. Het enige wat mijzelf nog te doen staat, is samenstellen, de boodschap interpreteren, de richting volgen die de Google-hits mij aanwijzen. We blijven gelovigen, of we dat nu willen of niet. En de tempels die we aanbidden, zijn die die we voor onszelf bouwen.
Referenties
http://plato.stanford.edu/entries/autonomy-moral/
‘Zichzelf een universele morele wet opleggen, is volgens Kant het fundament van zowel de morele plicht in het algemeen als van het respect dat anderen aan ons verschuldigd zijn (en dat wij ook aan onszelf verschuldigd zijn). Kortweg vooronderstelt ‘de praktische rede’ – ons vermogen om onze eigen handelingen te kiezen op basis van argumenten – dat we onszelf als ‘vrij’ beschouwen. Vrijheid betekent dat onze handelingen geen beperkingen kennen die buiten onze wil liggen, hoewel het ook vereist dat we zelf een wet toepassen die onze beslissingen leidt: een wet die alleen tot ons kan komen door een daad uit eigen wil. (…) Dit zelf-opleggen van de morele wet is autonomie.’
http://www.manifestoclub.com/files/BOXEDIN.pdf
‘Wij zijn een netwerk van kunstenaars, organisatoren, onderzoekers en studenten die artistieke autonomie willen verdedigen in al haar vormen. Een bruisende artistieke cultuur is gestoeld op artistieke vrijheid. De enige geldige beperkingen voor kunstenaars zijn de beperkingen van hun eigen discipline en de beperkingen die ze zichzelf opleggen.’
http://www.mediationsjournal.org/articles/the-importance-of-being-autonomous
‘In Literatuur en Revolutie wijst Trotski erop dat “de artistieke vorm in zekere zin en in zeer grote mate vrij is, maar dat de kunstenaar die deze vorm creëert en de toeschouwer die ervan geniet, geen lege machines zijn.” Wat Trotski duidelijk maakt, is dat de autonomie van kunst samenhangt met sociale relaties en condities; om autonoom en onafhankelijk te kunnen zijn, moet kunst afhangen van subjecten in de maatschappij die creëren én die deelhebben aan haar vorm.’
https://libcom.org/library/socanlifean3
‘Als individuele “autonomie” elke betrokkenheid bij een “collectiviteit” opheft, bestaat er geen enkele basis voor sociale institutionalisering, voor gezamenlijke besluitvorming of zelfs voor louter administratieve coördinatie. Elk individu, zelfbeschikkend in zijn/haar autonomie, is vrij om te doen wat hij/zij wil, op voorwaarde – volgens de oude liberale formule – dat dit niet indruist tegen de autonomie van anderen. Zelfs democratische besluitvorming kan overboord gegooid worden als autoritair.’
http://www.andyhamilton.org.uk/andy_pdfs/Adorno_and_the_autonomy_of_art.pdf
‘Het is juist omdat ze een sociale functie weigeren, zegt Adorno, dat autonome muziek en autonome kunst hun kritische functie verwerven. Door buiten de samenleving te staan, is autonome kunst wezenlijk kritischer dan politieke kunst. Ze levert een model voor emancipatie, voor een leven zonder onderdrukking. (…) Of een kunstvorm in staat is tot autonomie, kunnen we niet volledig voorspellen. Maar mensen zouden de behoefte aan meubelen moeten verliezen om van meubelstukken echt autonome kunst te maken. Zelfs als ze tentoongesteld worden in een museum, valt de functionele oorsprong van meubels niet te ontkennen.’
http://www.e-flux.com/journal/art-as-occupation-claims-for-an-autonomy-of-life-12/
‘Tegenwoordig is de invasie van het leven door de kunst geen uitzondering, maar regel. Artistieke autonomie was bedoeld om kunst te scheiden van de dagelijkse routine – van het dagdagelijkse leven, van intentionaliteit, nut, productie en instrumentele rede – om het af te zonderen van de regels van efficiëntie en sociale dwang. Maar deze onvolledig afgescheiden kunstzone nam daarna alles op waarvan het in eerste instantie was losgebroken en bevestigde zo de oude orde binnen zijn eigen esthetische paradigma’s. Het incorporeren van kunst in het leven was ooit een politiek project (voor zowel links als rechts), maar het incorporeren van het leven in de kunst is nu een esthetisch project en valt samen met een algehele esthetisering van politiek.’
‘Als theorie kan autonomie gezien worden als een oefening in nieuwe, niet-hiërarchische sociale relaties zonder uitbuiting, die het menselijke vermogen tot vrijheid en samenwerking erkent en aanmoedigt, in plaats van dat vermogen te frustreren en af te blokken met machtiger belangen, in een oneindige concurrentiestrijd voor rijkdom en voor psychologische en emotionele overleving. (…) In die zin poogt autonome actie bestaande sociale relaties van onderdrukking, uitbuiting en hiërarchie uit te dagen en omver te werpen, terwijl het zichzelf als taak stelt zulke sociale relaties niet te kopiëren.’
http://theanarchistlibrary.org/library/jamie-heckert-nurturing-autonomy
‘Mensen zeggen soms dat autonomie niet kan werken, dat het tegen de menselijke natuur ingaat. Ik vraag me dan af: hoe weten we waartoe we in staat zijn? Hoe kunnen we weten of we ons potentieel in de war brengen, onze mogelijkheden verwarren met de verhalen die we onszelf vertellen, met de beelden van onszelf in ons hoofd? Oefening. Autonomie is niet iets wat al bereikt is, het is niet simpelweg het vervangen van één systeem door een ander. Het is een proces van groei, van verandering, van empowerment. Autonomie doet ons inzien dat we niet zijn wie we denken te zijn. Autonomie helpt ons een eigen leven te verbeelden.’
Dialoog
Autonomie is niet iets wat al bereikt is. Het is een proces van groei, van verandering, van empowerment
- Man, ze zijn er echt op uit om het helemaal uit te roeien. Heb je gezien hoe ze snijden in het cultuurbudget?
- Ja, en ik ben er niet blij mee, kan ik je wel vertellen. Maar serieus, geloof je echt dat mensen kunst en kunstenaars vandaag zo hard nodig hebben?
- Ja.
- Maar concreet, waarom zou de staat in de huidige situatie, met de economische crisis en alle tekorten, gemeenschapsgeld moeten blijven uitgeven aan de productie van kunstwerken?
- Ik vind dat we juist méér middelen zouden moeten besteden aan artistieke activiteit, juist omdat we met een crisis zitten.
- Dat is een heldere mening, maar waarom?
- Wel, de echte vraag is waarom we überhaupt in deze crisissituatie terechtgekomen zijn: omdat we geen oplossingen meer hebben. Omdat we niet langer in staat zijn, als maatschappij, om met goeie ideeën op de proppen te komen. Alles wat we doen, lijkt de dingen alleen maar erger te maken. De ideeën die nu in onze wereld circuleren, zijn als de inwoners van een afgelegen dorpje hoog in de Alpen, die te lang en te vaak onder elkaar getrouwd zijn. Onze blik op de wereld is verarmd. En we zijn zelfs niet in staat om dat in te zien.
- Wat ben je toch een pessimist. Trouwens, maak je het nu niet al te simpel? Hoe zit het met fundamenteel onderzoek, dingen zoals de CERN, bijvoorbeeld? Die zijn letterlijk bezig met het herdefiniëren van de manier waarop we de dingen zien en begrijpen …
- Zeker, we zijn onze kijk en onze opinies de hele tijd aan het bijstellen en zelfs tot op extreem complexe niveaus. Maar tegelijk focussen we met z’n allen meer en meer op hetzelfde perspectief. Politiek is daar het duidelijkste voorbeeld van. Leg al eens gewoon de verschillende partijprogramma’s naast elkaar. Nog geen dertig jaar geleden was er een veel grotere waaier aan ideeën en perspectieven!
- En wat met het internet? Ik bedoel, er valt veel te zeggen over de globalisering, maar je kan toch niet ontkennen dat we toegang gekregen hebben tot een veel bredere diversiteit van informatie en invloeden?
- Akkoord, maar die diversiteit werkt op het internet niet anders. Ook daar is er een enorm sterke mainstream. Als je niet zelf actief op zoek gaat naar iets ‘anders’, iets wat afwijkt, zal je er amper mee geconfronteerd worden. Waar onze maatschappij nu een schrijnend tekort aan heeft, is het oefenen van de verbeelding. We zitten zo vol van overbodige beelden, boodschappen en smaakoordelen, die ons binnendringen langs alle mogelijke lichaamsopeningen, dat het moeilijk wordt zelfs maar iets anders te dromen.
- En jij denkt dus dat kunst dat kan bereiken …
- Als kunst het niet kan, wat dan wel? Kunst is niet de oplossing, natuurlijk. De oplossingen zullen altijd politiek, economisch, sociaal, spiritueel, wetenschappelijk zijn – of toch zolang we in die categorieën blijven denken, wat absoluut ook een deel van het probleem is. Maar we moeten ook leren om ons die andere oplossingen voor te stellen, ze te bedenken, te begrijpen, erin te geloven, ze in de praktijk te brengen. Daartoe zijn we als maatschappij totaal niet in staat. We geven alleen krediet aan die zaken waarvan we zeker zijn, en wantrouwen alles wat vreemd klinkt.
- Wow, ik wist niet dat je zo’n idealist was. Kunst zal de wereld redden!
- Zeker, maar alleen als het goede kunst is.
- Aha, en wie beslist daar dan over?
- Niemand hoeft dat te doen. Goede kunst is gewoon kunst die haar functie vervult. Smaak en persoonlijke voorkeur hebben daar niets mee te maken. Zij zijn niet meer dan twee van de vele parameters waar kunst mee werkt.
- Dus, als ik je goed begrijp, is kunst een soort mind training die mensen moet helpen om zich meer te openen voor nieuwe dingen? En de overheid zou in deze training moeten voorzien als een maatregel voor openbaar welzijn?!
- Ja, precies. Kunst is een soort yoga voor de hersenen. Onze verbeelding is stram en stijf geworden, ze heeft dringend wat stretching nodig.
- Sorry, maar dat is voor mij veel te beperkend. Ik bedoel, om kunst zo’n strak omlijnde functie toe te kennen …
- Misschien. Maar dat kan me niet schelen. Alles wat ik weet, is dat we in de huidige situatie goeie kunstwerken nodig hebben en massa’s mensen die ze ervaren. Noem het staatsgymnastiek, als je wil. Daar heb ik geen probleem mee.
- Maar hoe kan je onder zulke voorwaarden dan enige vorm van autonomie bewaren voor de kunsten?
- Heel simpel: dat kan je niet.
Pamflet
Artistieke autonomie– dat wil zeggen: onafhankelijkheid van de sociale, de politieke, de economische, de spirituele en de wetenschappelijke domeinen – kan alleen bestaan als de kunstpraktijk effectief alternatieven voorstelt voor de gevestigde orde waarvan ze claimt autonoom te zijn, en als deze praktijk in staat is om die alternatieven tastbaar te maken. Als we onszelf tevredenstellen met voor de kunsten louter autonomie te claimen, dan verliezen we de mogelijkheid om te raken aan wat we eigenlijk proberen te ontsluieren, namelijk feitelijke relaties van afhankelijkheid.
Autonomie is geen voorwaarde voor het bestaan van kunst, het is haar objectief. Artistieke autonomie kan niet bewaard of verdedigd worden, ze kan alleen gegenereerd worden. Er is niet zoiets als een vrijplaats voor de kunsten, van waaruit de wereld anders verbeeld kan worden. Autonomie als een stand van zaken is een valse voorstelling. Kunst bestaat uit een oneindig aantal effectieve afhankelijkheidsrelaties, zoals elke menselijke activiteit.
Artistieke autonomie kan alleen bestaan als de kunstpraktijk effectief alternatieven voorstelt voor de gevestigde orde
De nu heersende sociale, politieke, economische, spirituele en wetenschappelijke aannames die onze wereld definiëren, zijn de tempels waar we dagelijks aan verering doen. Zolang er mensen zijn die erin geloven, blijven deze tempels stevig op hun fundamenten staan. En aangezien het onze werkelijkheid zelf is die op die fundamenten rust, willen we uiteraard niet dat ze instorten. Maar de tand des tijds en ons intensieve gebruik van onze tempels doet ze onverbiddelijk eroderen. Beetje bij beetje brokkelen ze af. Ons geloof in privébezit, in schone energie of in democratie, om maar een paar heilige aannames te noemen, is al lange tijd aan het wankelen.
Kunst wil het bestaan van andere tempels verbeelden, voordat de fundamenten van de bestaande volledig uitgehold zullen blijken. Kunst op zich is een tempel, opgedragen aan heidense praktijken, en waar buitenechtelijke geloofsovertuigingen worden gewijd… Daardoor wordt kunst scheef bekeken door de huurders van de andere tempels – wat heel begrijpelijk is. Maar precies die controversiële rol opnemen is wat de autonomie van kunst bij uitstek opwekt.
Een tempel die wordt opgericht in de naam van artistieke autonomie kan alleen maar een mausoleum zijn.De enige manier waarop autonomie kan bestaan, is binnen een praktijk die ernaar streeft om de oude tempels die in verval zijn, te vernieuwen en om nieuwe tempels te vestigen. Autonomie aanbidden blokkeert de beoefening ervan.
Autonomie behoeft geen tempel. Laat ons niet geloven in autonomie. Afhankelijkheden zijn nu eenmaal een feit. Laat ons ze erkennen en proberen te bekijken als steunpunten, niet als dode gewichten. Laat ons niet ergens afhankelijk van zijn omdat we niets beters hebben, maar laat ons onze afhankelijkheden uitklaren, precies om hun breekbaarheid bloot te leggen. Laat ons die afhankelijkheden loslaten die obsoleet geworden zijn en laat ons die cultiveren die nog sterk lijken te staan. Misschien is autonomie niets anders dan een staat van radicale afhankelijkheid, die ons in staat stelt te beslissen waarvan we willen afhangen en waarop we ons ten volle willen toeleggen. Want als we niet hard genoeg in onze tempels kunnen geloven, zullen ze beginnen afbrokkelen. En zolang we binnen hun muren een schuiloord blijven zoeken, dreigen we alleen maar hun zware stenen op onze kop te krijgen.
Christophe Meierhans is bezig met aan kunst doen.
Vertaling: Virginie Platteau
^ Terug naar boven
Post new comment