History without guilt. Nostalgie tussen (on)schuldig herinneren en vergeten

Makik binne
Makik binne
Oem e lieke te beginne
Over de dinges die kik mij ammaal herinner
Uit de goeien ouwen tijd?

De grootste Vlaamse radiohit aller tijden was een kampvuurlied uit 2007, van een (toen) twentysomething Antwerpenaar die zong over zijn jeugd in de vroege jaren 1980. De Fixkes wijdden voor het voetlicht uit over sponsen broekjes, The Reflex van Duran Duran en Merlina. Het lied moet toen een gevoelige snaar geraakt hebben: Vlaanderen ging massaal voor de bijl. 2007, is dat al zo lang geleden dan? ’t Was zo simpel ammaal. 

De Fixkes: wat er ook van hen geworden mag zijn, ze gaan wat mij betreft de geschiedenis in als de band die generatie-hier-en-nu liet kennismaken met de nostalgie. Als Valckenborgh van De Fixkes zong over de dinges die hij zich ammaal herinnerde, bedoelde hij eigenlijk: de dingen die gij u ammaal herinnert. Of de dingen die je aan het vergeten was. Het ene sluit het andere niet uit.

Van mal du pays naar mal du siècle

Nostalgie is een raar beestje. We kunnen het ons nog maar moeilijk voorstellen in deze tijden, waarin het – dankzij het onverslijtbare appeal van de retro – een marketingtool geworden is, maar tot aan het begin van de 19e eeuw werd nostalgie gezien en behandeld als een ziekte. Niet meer, niet minder. Je kon er letterlijk aan kapotgaan.

In haar studie The Future of Nostalgia (2001) schetst de Russisch-Amerikaanse kunsthistorica Svetlana Boym de oorsprong van de nostalgie. Boym laat zien hoe nostalgie vanaf de achttiende eeuw een weg vindt naar het collectieve bewustzijn. Eerst in zijn erg concrete vorm van mal du pays, oftewel de ziekte die reizigers, migranten en soldaten overvalt wanneer ze te lang van huis zijn. Dokters uit die tijd slaagden erin het ziektebeeld van de archetypische nostalgicus vast te stellen. In tegenstelling tot onze hedendaagse conceptie van nostalgie, was het een erg concrete ziekte in die prille moderniteitsdagen, die vooral fysieke symptomen vertoonde. Nostalgie was homesickness in de meest letterlijke zin van het woord, en terugkeren naar huis werd gezien als het enige afdoende middel tegen de aandoening. De zwaarste patiënten – mensen wier land bijvoorbeeld onherkenbaar veranderd was of ballingen – overleefden de ziekte niet. Of ze werden, in het geval van de soldaten, door hun generaals gefusilleerd, uit vrees dat er een heuse nostalgie-epidemie zou uitbreken.

Gaandeweg verschuift het ziektebeeld van de nostalgicus echter, van het fysieke naar het geestelijke. Vanaf het begin van de negentiende eeuw is nostalgie niet langer de erg concrete ziekte van iemand die ontrukt is aan zijn geografische wortels. Nostalgie wordt meer en meer de aandoening van het individu dat lijdt aan de tijd waarin hij leeft. De mal du pays wordt de mal du siècle: een mentaal onbehagen met tijd als bepalende factor. Maar waar de patiënt met mal du pays nog kan dromen van de terugkeer naar de plaats waar hij vandaan komt, biedt de tijd die mogelijkheid van een letterlijke terugkeer niet. De nostalgicus reist dan maar binnenshoofds. Desnoods naar een tijd die hij niet heeft meegemaakt.

Nostalgie wordt in zijn modernste incarnatie een vorm van vergeten

Het nostalgische individu vindt soelaas in brokjes en beetjes die overblijven van het geïdealiseerde verleden, te midden van een unheimlich heden. Dat verleden is per definitie bedreigd, vervagend en vooral: incompleet. Overspoeld door het hier en nu, vindt het nostalgische individu hier en daar een eilandje waarop hij even ongestoord kan schwärmen met de goeie ouwe tijd: aan de toog van een authentiek volkscafé, op de rommelmarkt of in de vintage klerenwinkel. Stukje bij beetje weet de nostalgicus een decor bij elkaar te scharrelen dat, als alles even goed zit, op zijn minst de indruk geeft samen te vallen met het verlangde verleden. En dat mag moeite kosten: de juiste kleren, het juiste decor, de juiste muziek. Een plak heden met een flinke vernislaag verleden-van-eigen-makelij. Terug naar je hoogsteigen jaren stillekes. De re-flex-flex-flex op een tennisracket.

Een vlucht in het vergeten

Het nostalgische decor is vooral een kwestie van (re)constructie. Het is noodzakelijkerwijs nooit volledig af, want de tijd staat intussen bepaald niet stil. Het nostalgische decor bestaat uit enkele anachronistische en emotioneel geladen elementen, en al de rest is suggestie. Het ene verleden is het andere niet. Om zijn verleden in stand te houden, springt (of hinkt) de nostalgicus binnen het ongastvrije heden van het ene eilandje van vroeger naar het andere. Daar eenmaal aangekomen, moet en zal het gezellig zijn, moet er koestering en genezing mogelijk zijn. Daarna zoekt hij node de realiteit van alledag weer op, een hier-en-nu waarin hij zich niet thuis kan voelen. Nostalgie wordt een vlucht, in plaats van een terugkeer. Was het in essentie een kwestie van herinnering, dan wordt het in zijn modernste incarnatie een vorm van vergeten: even het heden vergeten, maar evenzeer de minder vrolijke elementen van de historische realiteit vergeten.

VOLKSCAFES_DF_VV_FIN65_128-12Boym is zich ten zeerste bewust van de gevolgen van die escapistische invulling van het nostalgiebegrip. Nostalgie is history without guilt, besluit Boym. Het nostalgische individu treft geen schuld: hij is immers nog steeds een beetje patiënt, een borderline geesteszieke die niet verantwoordelijk kan worden gesteld voor de nostalgische reconstructie waarin hij zich uitleeft. En tegelijk geldt het geïdealiseerde verleden plots als onschuldiger dan het ooit geweest kan zijn. De gênantere episodes zijn eruit weggepoetst, vakkundig weggemoffeld tot er niet eens zo veel autosuggestie aan te pas komt om te geloven dat het toen zo veel beter was dan nu. Zo simpel ammaal. 

Nostalgie, zo blijkt, heeft evenveel te maken met vergeten als met herinneren. Meer nog, de handige vorm van dementie die hand in hand gaat met het geïdealiseerde verleden, zou weleens de ware charme van het fenomeen kunnen uitmaken. Nostalgie wordt een kwestie van een allerindividueelst vergeten, om de paradoxen en anomalieën van het geïdealiseerde verleden niet te veel in gevaar te brengen. Er wordt aan het decor getimmerd tot het plaatje klopt, tot er net voldoende overblijft voor een weldadige koestering – gaarkoken in een nostalgische bouillon met zo min mogelijk ingrediënten.

Of hebben de Fixkes van deze wereld ook heimwee naar Ronald Reagan? Margaret Thatcher? De Bende van Nijvel? De CCC? Tsjernobyl? Zullen ze later aan hun kleinkinderen over het Heizeldrama vertellen als die keer dat ze gezellig gaan kijken zijn naar Juventus tegen Liverpool? Willen ze de reruns van Merlina onderbroken zien door beelden van de ramp met de Herald of Free Enterprise? Het lijkt mij niet. Die dingen komen niet voor in het plaatje. Een grote boze wereld is het daarbuiten. Maar nu even niet.

Die ogenschijnlijke lacune bestaat uiteraard, doordat er in de kinderlijke wereld die Valckenborgh cum suis bezingt, simpelweg (nog) geen sprake was van internationale politiek en alle hoofdbrekens die daarbij komen kijken. Of besprak u met uw voetbalvriendjes indertijd soms de rakettencrisis? De kans lijkt me miniem. Niets zo gemakkelijk als terugverlangen naar de bedrieglijke eenvoud van de kindertijd. Kiekeboe spelen met de wereldgeschiedenis: ik doe mijn handen voor mijn ogen en als ik jou niet kan zien, kun jij mij ook niet zien. Zo simpel als kvraagetaan.

Jeugdherinneringen zijn natuurlijk maar één (tamelijk specifieke) vorm van nostalgie. Voor wie dweept met een lang vervlogen tijd ‘waarin hij had willen leven’, zit de kwestie toch anders in elkaar. Vaak gaat het om tijden die de nostalgicus nooit zelf heeft meegemaakt. De aantrekkingskracht ervan wordt gevormd door de fragmentarische en bijgekleurde overblijfselen uit die tijd: beelden, boeken, gebouwen, muziek. Het is nostalgie met een businessplan: een voorgekauwd en onschadelijk verleden, instapklaar en met een niet-tevreden-geld-terug-garantie. En dan doet het er niet meer toe of het nu ’70,’80 of ’90 was. History without guilt. Wat u zegt.

NN025NN009

^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.