Bijna net zo vaak als er weer een scholier met een gun zichzelf wereldwijd in de kranten schiet, duikt er tegenwoordig een theatervoorstelling over die highschool shootings op. Zoals nu Mondays van JAN, en niet alleen die. Zeg dan nog eens dat theater zich van de maatschappij afkeert. Alleen, vertellen die producties ook iets meer dan de media?
'Walk in, set bombs at 11:09. Leave, drive to Clemete park. Gear up. Get back by 11:15. Park cars, set car bombs for 11:18. Get out, go to outside hill, wait. When first bombs go off, attack. Have fun!' Tot zover het dagboek van Dylan Klebold, een van de schutters die in 1999 twaalf onschuldige scholieren afknallen in de Columbine Highschool. Ze zijn niet de eersten, niet de laatsten. Ook in San Diego, Detroit, Erfurt en dit jaar nog in Winnenden worden gelijkaardige massaslachtingen gepleegd. Ministers geven speeches, ouders huilen voor de camera, getraumatiseerde getuigen vertellen, er worden bloemen gelegd, kaarsjes gebrand, maatregelen genomen, documentaires gemaakt. Ontzetting prevaleert. Is zo'n massamoord dan verwonderlijk? Nee, elke prestatiegerichte angstmaatschappij heeft zo zijn barstjes. De media lijken die vooral te willen verbloemen. Hun eindeloze herhaling van traumatische gebeurtenissen vlakt angst af, hun stereotiepe beeldvorming veegt confronterende nuances uit. Door al dat gedoe zijn we op den duur vergeten waar het nu alweer om draaide. 'We roepen met zijn allen dat we in shock zijn. Maar zijn we in shock, of verlekkerd op wat er gebeurd is?', zo bevraagt filosoof Dirk De Schutter de mediahetze. 'Iemand in shock keert zich af en zwijgt. Hoe komt het dat wij, naar verluidt in shock, niet genoeg krijgen van deze gruwel?'
Is spektakelzucht ook de reden om highschool shootings te theatraliseren? Het Antwerpse gezelschap JAN beweert van niet. Volgens regisseur Peter Seynaeve en zijn vaste dramaturge Ans Vroom gaat het hen steeds om 'relevant' theater 'met een maatschappelijk draagvlak'. Jammer genoeg heeft dit soort claims, hoe gemeend en goedbedoeld ook, steeds meer aan geloofwaardigheid ingeboet. Het 'maatschappelijk belang' van theater wordt tegenwoordig al te vaak misplaatst aangehaald: als een holle slogan om publiek te lokken of broodnodige subsidies te bemachtigen, zonder dat je het ook ziet of voelt op scène. Zeker jongerentheater durft zich aan dat soort moralistische frases bezondigen. Alsof theater voor jongeren alleen maar geoorloofd is als het tegelijk verontruste ouders weet te sussen. Wat minder 'maatschappelijk draagvlak' in programmabrochures en wat meer in de zalen, zou een welkome evolutie zijn. Maar ook los van hun (vanzelfsprekende) maatschappelijk belang zijn highschool killings een dankbaar onderwerp. Iedereen is ermee vertrouwd, en dat verlaagt de drempel naar theater aanzienlijk. Ook lijkt de keuze voor zulke actuele, gemediatiseerde drama's — bewust of onbewust — een antwoord op de steeds terugkerende vraag naar herkenbaarheid, denk aan de moegehoorde repertoiredebatten.
DRAMA VAN DRAMA'S
In Mondays doen acht meisjes tussen twaalf en zeventien het concept 'moordende onschuld' bijzonder letterlijk begrijpen. Ze spelen frisse jonge blaadjes met springerige paardenstaarten, ritselende plooirokjes en zedige hemdjes, in een wereld waarin het vlekje in Julies onderbroek gespreksonderwerp van de dag is. Maar niet iedereen draait vrolijk mee in die poepapipee-carrousel. Uitdagend kauwend op een appel overlegt moordenares-in-spe Julie (Renée Vervaet) haar wrede plannen met haar volgelinge Margot (Hallemans). 'Ze zullen ons zien en niet vergeten'. Ze? Van achter een hoop vuilzakken komt een horde pubers in maagdelijk wit ondergoed aanlopen. Deodorantgevecht in de kleedkamer, netjes op een rij in uniform kauwgombellen blazen, lesje opsommen, Julie en Margot pesten... De naturelle speelstijl van JANs mooie Cement (2008) maakt hier plaats voor een bijna clichématig illustratief spel met bijwijlen groteske, absurde allures. De pesterige giecheltrienen staan, op hun schooluniform na, in alle opzichten lijnrecht tegenover de harde, onverschillige moordenares Julie, die 'nooit iets zegt en altijd alleen is'. Mondays schetst van daders en slachtoffers een eenzijdig beeld, en van de killings een expliciete zwart-witlezing.
Dan biedt Immaculata (2004-2009) van het Leuvense Braakland/ZheBilding minstens een genuanceerder verhaal. De muziektheatervoorstelling toont achter highschool shootings ook het gedachten- en gevoelsleven van tieners in een individualistische samenleving. In rijm worden flarden opgeroepen uit het banale en minder banale bestaan van vier uiteenlopende pubers. Hun ogenschijnlijk onontkoombare verschillen verbleken tot futiliteiten wanneer ze slachtoffer worden van twee schutters. De climax nadert ritmisch, op kousenvoeten, om het publiek dan onthutst achter te laten in vertwijfeling over de vele grijszones tussen dader en slachtoffer, rechtvaardigheid en schuld. In verwarring ook over hun eigen vooroordelen. Bewust verwerkten auteurs-regisseurs Devillé en Van Aken aspecten uit dadergetuigenissen in hun slachtofferpersonages, zodat vaste psychologische verklaringen en verwachtingen onderuitgehaald worden. Het eenzame en gepeste personage Franky is zich hier ten volle bewust van: 'het gekke is/als men vanmorgen nog had gevraagd/wie dit gedaan zou kunnen hebben/wie tot zo'n bloedbad het meest/in staat werd geacht/dan waren ze zeker bij mij uitgekomen'.
Eenzijdig oppositioneel denken over highschool shootings is relatief, suggereert ook de jonge, beloftevolle maakster Leen Verheyen. Haar Human Interest (2009) toont niet de visie van de dader (Mondays), noch die van het slachtoffer (Immaculata), maar volgt de blik van nauw betrokken 'derden'. Oog in oog vertellen vriendin van schutter en moeder van slachtoffer, van elkaar gescheiden door muzikanten die de moordenaar symboliseren, hun verhaal. Onbegrip, gemis en verlies staan centraal. Hun aparte rouw blijkt fundamenteel gelijk én verschillend. Die verscheurende paradox zie je ook in het ruimtegebruik, die zowel acteurs als publiek verdeeld tegenover elkaar zet, maar de plaatsen inwisselbaar houdt. Zelfs de moordenaar, die maar eventjes op scène verschijnt, wisselt van kant, tussen het publiek. Moordenaars bevinden zich gewoon onder ons, is Verheyens aardig vormgegeven inzicht. Maar is psychologische nuancering de interessantste benadering van een drama? Human Interest en Immaculata laten dezelfde vraag open. Hoe maken we drama van drama's?
ONTSTELTENISCIRCUS
Seynaeve en Vroom van JAN kozen voor een grondige doorworsteling van hun bronnen. Her en der in de voorstelling verwijzen hun daders expliciet naar San Diego, Columbine, Erfurt. Af en toe citeren ze hun voorbeelden zelfs in het Engels. 'It was just like shooting ducks in a pond' (Brenda Spencer,
Is theater dan niet in staat iets anders te doen, iets méér dan de duizenden tv-verslagen? Het voornaamste maatschappelijke besef van Mondays lijkt te liggen in de enscenering van de mediatisering zelf. Pluchen beertjes, kaarsen, witte marsen en zelfs de Titanic-tune bekritiseren onze post-factum omgang met traumatische events. Of daarmee een essentie geraakt wordt, is een andere vraag. Nergens wordt de anekdotiek van het verloop en de nasleep van de shootings doorbroken of opengetrokken naar hun bredere maatschappelijke context. Mondays blijft zich op alle manieren keurig binnen de schoolmuren afspelen, ver van de verantwoordelijkheid van de wereld. Meer nog: elk ontstellend detail wordt nadrukkelijk in de verf gezet, om onze verbazing ten top te drijven. Dit is echt niet te geloven, lijkt de voorstelling te schreeuwen, binnen net hetzelfde ontstelteniscircus als de bekritiseerde mediaheisa. Zonder enige zelfreflectie kan het publiek afstand nemen van het gebeurde, omdat de gladde vorm de weerbarstige inhoud maskeert. Mooi, maar zo voorspelbaar sluit Mondays af met het zacht gefloten 'I don't like Mondays'. Waar zit het wringen, het bijten? Waar voelen we de woede broeien?
Het lijkt alsof de highschool killings nog niet voldoende verwerkt zijn om geënsceneerd te worden in een theatervorm die het anekdotische overstijgt en kritisch omspringt met de inhoud. Shooting-voorstellingen blijven net als de media vasthouden aan feitelijke beschrijvingen en algehele ontzetting. Waar kindermoord — toch ook een huiveringwekkende thematiek — perfect opvoerbaar blijkt via de Medea-metafoor (cf. Naar Medeia van Inne Goris), blijkt dat bij de massale slachtpartijen op scholen nog niet het geval. De angst- en ontkenningsreflex heeft nog de overhand. Het is wachten op de eerste maker die de drama's als metaforen of 'mythes' kan beschouwen, om zo een diepere laag aan te boren. Om met meer abstractie te komen tot dat waar het écht om gaat, verscholen onder de pluchen beren en schooluniformen. Misschien vinden we daar dat maatschappelijk belang.
Mondays is nog te zien in Tongeren, Mechelen, Antwerpen en Gent, zie www.janweb.be
^ Terug naar boven
Post new comment