Grizzly Man

De trouwe fan die de carrière van Werner Herzog (°1942) op de voet volgt, kent de regisseur inmiddels bijna even goed als zijn personages. De laatste jaren draaide de eigengereide Duitser voornamelijk documentaires waarin hij zelf het woord neemt en in beeld komt. Hij speelde zichzelf in de 'mockumentary' Incident at Loch Ness (Zak Penn, 2004) en was onze gids in Mein liebster Feind (1999), het portret van zijn muze én nagel aan zijn doodskist, de Poolse acteur Klaus Kinski. Herzog wil dat we hem leren kennen, of tenminste het beeld dat hij van zichzelf ophangt. Grizzly Man (2005), zijn laatste wapenfeit, werkt niet enkel op het niveau van de documentaire, het is evengoed een nieuwe stap in de artistieke autobiografie van Werner Herzog. Het is meteen ook een 'return to form' van een bijna opgegeven oude rot in het vak.

Werner Herzog profileerde zich van meet af aan als een compromisloze kunstenaar, bereid om tot het uiterste te gaan om dat ene, geweldige shot vast te leggen, om zijn genialiteit met de toeschouwer te delen in een onsterfelijk kunstwerk. Hij volgde hierbij niet altijd de geijkte wegen. Met zijn tweede film Auch Zwergen haben klein angefangen (1970) schoffeerde hij de goegemeente door enkel dwergen te casten in een wereld van volwassen proporties en voor Herz aus Glas (1970) hypnotiseerde hij zijn hele cast om hen als geesten door het beeld te laten dwalen. Hij koketteert overvloedig met zijn originaliteit en durf. In de woesteling Klaus Kinski vond Herzog vijftien jaar lang een waardige sparringpartner. Ze draaiden samen vijf films en verzamelden evenveel schandaalverhalen als briljante cinemamomenten. Hun intense samenwerking schonk ons onder meer Aguirre, der Zorn Gottes (1972) en Fitzcarraldo (1982). Met Cobra Verde (1987) sloegen ze de bal echter mis en daarna ging het bergaf met Herzogs carrière en publieke bekendheid. De vroegere arthouse lieveling verdween uit de schijnwerpers en het feit dat hij de laatste jaren voornamelijk documentaires en televisiewerk draaide, deed daar geen goed aan. Enkele jaren terug maakte hijMein liebster Feind, een portret waarin hij zijn relatie met Kinski belicht. Het is een prettige, maar voorspelbare brok sensatiecinema geworden, waarin regisseur Herzog alle bekende uitspattingen van zijn 'geliefde vijand' mooi op een rijtje plaatst.

En plots was er dit jaar Grizzly Man, een documentaire over Timothy Treadwell, een excentriekeling die regelmatig in Alaska tussen de beren leefde in de hoop één van hen te worden. Hij besefte echter te laat dat de liefde bij die beesten door de maag gaat en werd uiteindelijk met huid en haar door één van hen opgevreten. In zijn portret maakt Herzog voornamelijk gebruik van het filmmateriaal dat deze zonderling zelf schoot tijdens zijn verblijf bij de beren. Door die beperking — en door het feit dat het om een documentaire gaat — kon de film natuurlijk moeilijk een bedwelmende ervaring worden à la Aguirre, of een gedurfd vormelijk experiment zoals het bezwerende Fata Morgana (1970).
Desondanks voelt Grizzly Man aan als 'een Herzog' pur sang, een persoonlijk en koppig werkstukje, waarin we de drang van de regisseur herkennen om via zijn onderwerp vooral zijn eigen visie te ventileren.

DE SCHADUWZIJDE VAN DE IDEALIST

Timothy Treadwell trok zich dertien zomers lang terug in een uithoek van Alaska, waar hij de berenpopulatie ging 'bestuderen' en filmen. Hij verzamelde ruim honderd uren film met beelden van de imposante natuur en uniek materiaal over de grizzly's die er leven, vaak van vlakbij gedraaid. Treadwell filmde ook zichzelf, in vrolijke en moeilijke momenten tijdens zijn kluizenaarsperiodes. Soms begint hij in reportagestijl een exposé over het landschap achter hem, maar dwaalt gaandeweg af om een bespiegeling te beginnen over God of over zijn teleurstelling in zijn omgang met vrouwen. In die passages, die niet bedoeld waren om ooit door mensen te worden bekeken, vindt Herzog (klein)menselijke trekjes die hem meteen tot het onderwerp aantrokken. Net als Herzogs fictieve personages was Treadwell een eenzaat die zijn draai niet vond in de beschaafde en overgeorganiseerde maatschappij. Kortom: iemand in wie de regisseur zichzelf herkende.

Herzog reconstrueert Treadwells leven in het natuurreservaat, maar graaft vooral naar de drijfveren van deze man, die diep in de spelonken van zijn wezen blijken te ontspringen. In zijn opnames die hij richtte tot het Amerikaanse publiek benadrukte Treadwell het avontuurlijke karakter van zijn missie: hij is de idealist die 's zomers in de wildernis bij de beren gaat leven en bij zijn terugkeer naar de bewoonde wereld kinderen in scholen onderhoudt met wondermooie natuurbeelden en meeslepende verhalen. Hij streeft ernaar om een volledige eenheid tussen dier en mens te bewerkstelligen. Herzog verhult zijn stellingname tegenover deze overdreven romantiek niet: hij keert zich ondubbelzinnig af van Treadwells projectie van menselijke emoties op de beren en doet diens missie om één te worden met de beren af als esoterische nonsens. Hij zet de hardheid van zijn betoog kracht bij door tussen de beelden van Treadwell die met vossen en beren speelt, interviews te weven met de lijkschouwer en de man die Treadwells stoffelijke resten vond. Op klinische wijze vertellen zij op welke vreselijke manier de avonturier in stukken gereten werd en hoe later vier vuilniszakken met menselijke resten uit de beer gehaald werden.

Herzogs montage dwingt ons in een bepaalde visie op de enigmatische figuur die Timothy Treadwell was. Tussen de regels door leren we een man kennen die altijd al streefde naar intensiteit en die gruwde van het middelmatige. In de Amerikaanse samenleving vond hij zijn draai niet. Hij wou zich onderscheiden zonder zich te conformeren, maar had niet het karakter om dit op een constructieve manier te bewerkstelligen. Uiteindelijk keerde die onorthodoxe manifestatiedrang zich tegen hemzelf en nam autodestructieve vormen aan. Een overdosis alcohol gevolgd door een coma, veroorzaakte zijn 'bekering': Timothy richtte zijn blik op de natuur en trok jaarlijks naar 'The Grizzly Maze', een levensgevaarlijk, natuurlijk doolhof waar een grote concentratie van grizzlyberen leefde. Daar meende hij eindelijk een zinvolle manier te hebben gevonden om zichzelf te manifesteren: het bestuderen van het gedrag van de dieren om educatieve films te maken voor kinderen en het beschermen van de beren tegen gevaren van buitenaf, zoals stropers. Enkel het eerste aspect maakte hij waar. De dieren worden beschermd door de parkwachters, voor wie Treadwell eerder een verstorend dan een geruststellend element was. Dus keerde zijn agressie zich ook tegen hen en schold hij hen in sommige van zijn opnames de huid vol. Als toeschouwer word je meermaals heen en weer geslingerd tussen sympathie voor de kwetsbare underdog en ergernis over zijn onzinnige ideologie.

MANIPULATIE ALS ARTISTIEKE HANDTEKENING

Het feit dat Treadwell enkel postuum aan het woord kan komen, maakt het voor Herzog gemakkelijker om de visie op zijn onderwerp te manipuleren. De Duitse regisseur is gretig om van hem een romantische dwaas te maken; een lotgenoot in zijn afkeer van de moderne samenleving, maar niettemin een oncontroleerbare fantast. De regisseur schrijft voor zichzelf overigens een niet onbelangrijke rol in Treadwells verhaal. Doordat Timothy's camera draaide op het fatale moment, filmde hij zijn eigen dood. Hij was echter vergeten de dop van zijn lens te verwijderen, waardoor zijn eindstrijd slechts op klankband te beluisteren valt. Herzog beluistert die band met koptelefoon in het bijzijn van Treadwells collega en ex-vriendin en raadt haar in een emotionele scène aan om er nooit naar te luisteren en de tape te vernietigen. Hiermee toont de cineast alweer aan dat hij meer wil zijn dan een observator die louter feiten registreert. Grizzly Man gaat voor een groot stuk over Herzog zelf. Herzog die zich verbonden voelt met en afgestoten wordt door de onthechte stijfkop Timothy Treadwell. Maar vooral een Herzog die zijn onderwerpen naar zijn hand zet, zoals hij van de Spaanse vrijbuiter Lope de Aguirre een portret filmde dat nauwelijks op één historisch document gebaseerd was. Dit louter artistiek geïnspireerde egocentrisme maakt deel uit van het unieke genoegen dat een Herzog-film aan zijn publiek schenkt.

Toch countert Herzog zo'n manipulatieve lezing van zijn film. Hij benadrukt immers dat inzicht in Treadwells psyche maar een van de redenen was om hem als onderwerp te kiezen. De regisseur spreekt namelijk ook voortdurend zijn bewondering uit voor de (meestal onbedoelde) artistieke prestaties van de eenzaat, en dan vooral voor de betoverende filmbeelden die hij schoot tijdens zijn verblijf in het Grizzly Maze. Herzog neemt zijn tijd om ons schijnbaar 'lege' beeldfragmenten uit Treadwells archief te tonen, waarin grassprieten waaien in de wind of een kleine vos met zijn pootjes op het zeil van een tent trappelt. Herzog besluit zijn documentaire met een door Treadwell gefilmd, adembenemend mooi gevecht tussen twee mannetjesberen die hetzelfde vrouwtje willen verleiden. De Duitse cineast toont ons hier de poëtische kracht en eenvoud die in andere berichtgevingen over de Grizzly Man bedolven dreigen te worden onder het sensationele verhaal. We begrijpen Herzogs interesse, want Treadwells beelden herinneren ons aan de mistslierten uit Herz aus Glas, aan de Sloveense rotspartijen in Nosferatu (1978) en de oeverloze Amazonestroom in Aguirre, der Zorn Gottes. De Duitse regisseur verwerkt Treadwells beelden vlekkeloos in zijn eigen regie. Hoewel zijn film voor een groot stuk bestaat uit andermans opnames, draagt Grizzly Man hierdoor een boodschap uit die we van Herzog verwachten in een esthetiek die we van hem gewend zijn. Een documentaire heeft per definitie zijn beperkingen op artistiek vlak. Toch zijn we hier onmiskenbaar in het gezelschap van de briljante Herzog die intrigerende en bezwerende films heeft gemaakt in een onnavolgbare artistiek-filosofische stijl.

Grizzly Man (Werner Herzog, 2005, USA, A-film)