Flash mobs: alchemisten in de openbare ruimte

Op 24 februari 2007 veranderde heel even de sfeer op het Grand Central Station in New York. Maar liefst 207 mensen stonden plotseling vijf minuten stil en creëerden een groot tableau vivant. Passanten hielden halt. Het kostte hen een paar seconden om zich tot de nieuwe situatie te verhouden. Spontaan zochten ze contact met elkaar: waar waren ze precies getuige van? Een opvoering van toneelstudenten? Een protest? En als het een protest betrof, ging het dan om een politieke commentaar of een statement over de huidige menselijke conditie? 

SOCIAAL EXPERIMENT

Het treinstation van New York was getuige van een flash mob: een typisch stedelijk cultuurverschijnsel waarbij een (grote) groep mensen onaangekondigd een actie uitvoert in de openbare ruimte, om vervolgens even snel weer uiteen te gaan. Wie nog nooit op het juiste moment op de juiste plaats was om daar live getuige van te zijn, kan zich op YouTube vergapen aan een hele reeks filmpjes van flash mobs. 54_Vervloesem_maria-dancers.jpgDe allereerste werd bedacht door Bill Wasik: op 17 juni 2003 stuurde hij 130 mensen naar warenhuis Macy’s in New York om hen naar een onbestaand artikel te laten vragen. Wasik bedacht zijn flash mob als sociaal experiment, om de sfeer van uniformiteit in de openbare ruimte te accentueren. Hij wilde spontaniteit en ontmoeting tussen mensen aanmoedigen en daarmee commerciële ruimtes en publieke plaatsen tijdelijk overnemen. De eigenschappen die Wasik zijn flash mob meegaf, zijn nog steeds leidend. Flash mobs zijn als cultuuruiting aan de openbare ruimte verbonden omdat zij uitspraken doen over stedelijke ervaringen. Zo bevatten flash mobs vaak elementen van parodie, overidentificatie en anticonsumentisme. Deelnemers doorbreken het ritme van de openbare ruimte door collectief dezelfde handeling uit te voeren. Ze barsten bijvoorbeeld samenin zingen uit of dansen in groep dezelfde choreografie. De flash mob is vluchtig, de inzet ervan is niet altijd direct zichtbaar. Voor passanten is het een ervaring waar zij zelf betekenis aan kunnen geven.

De flash mob is als vorm door iedereen vrij te gebruiken. De meest bekende invulling ervan is de freeze, zoals in 2007 in het Grand Central Station in New York. Initiatiefnemer Charlie Todd gebruikte de extreme vertraging van de freeze om te tonen hoe een stationshal mensen bijna dwingt om een overhaaste houding aan te nemen. Todd zag dat zijn flash mob de openbare ruimte openbrak. Waar onbekenden elkaar normaal mijden, zochten zij nu contact om hun ervaring te delen. Daar bleken zowel deelnemers als passanten plezier aan te beleven.

EENPERSOONS FLASH MOB

Nederlands filosoof Gijs van Oenen denkt heel anders over de flash mob. Hij ziet er een symptoom in van onze huidige samenleving: mensen verschijnen en verdwijnen doelloos in een openbare ruimte zonder enige betekenis. Volgens hem willen wij louter samen ‘iets’ beleven, we willen bij een collectief proces horen. Een rouwbijeenkomst voor een bekende Nederlander, samen naar een voetbalwedstrijd kijken op een stadsplein: het maakt niet uit, als we er maar bij zijn. Van Oenen noemt dat ‘interpassiviteit’: mensen hebben hun betrokkenheid uitbesteed. Ze zijn het interactieve burgerschapsideaal van de Verlichting, dat zegt dat burgers mogen meebeslissen over elk aspect in het leven, als een last gaan ervaren. Tegenwoordig, zegt Van Oenen, vragen wij anderen om namens ons betrokken te zijn.

Flash mobs zijn als cultuuruiting aan de openbare ruimte verbonden omdat zij uitspraken doen over stedelijke ervaringen

Die houding heeft uiteraard invloed op het leven in de openbare ruimte. Wij hebben onze verantwoordelijkheid voor de openbare ruimte uitbesteed aan (commerciële) instanties, die daardoor een steeds grotere controle zijn gaan uitoefenen. Onze deelname aan de openbare ruimte is volgens Van Oenen gereduceerd tot collectieve emotiebeleving. We willen niet besluiten, alleen aansluiten. We willen niet optreden, alleen opduiken. Deze tanende verbondenheid met onze omgeving manifesteert zich voor Van Oenen bij uitstek in de flash mob. Mensen laten zich instrueren om ergens massaal en op een willekeurige plek op te duiken en vervolgens even demonstratief als zinloos weer te verdwijnen. In diezelfde lijn beschouwt Van Oenen de burger als een eenpersoons flash mob.

RECLAME

Maar kan de flash mob niet juist beschouwd worden als een verrijking voor de openbare ruimte, waarbij structuren in de openbare ruimte zichtbaar gemaakt worden waar wij anders aan voorbij gaan? Toegegeven, er zijn flash mobs die Van Oenens visie bevestigen. Vooral bedrijven zetten de flash mob steeds vaker in voor hun marketing. Ze proberen gebruikers van de openbare ruimte niet alleen tot consumptie aan te zetten, maar vercommercialiseren ook de openbare ruimte zelf. Denk aan de inmiddels zeer bekende flash mob van maart 2009, waarin een groep mensen op Antwerpen Centraal danste op het ‘do-re-mi’ uit The Sound of Music om het televisieprogramma Op zoek naar Maria te promoten.

Onze deelname aan de openbare ruimte is volgens Van Oenen gereduceerd tot collectieve emotiebeleving

Ook kunstenaars doen mee aan deze reductie tot reclame. Het Copenhagen Philharmonic Orchestra voerde in mei 2011 in het station van Kopenhagen een flash mob op waarbij langzaam maar zeker een orkest ontstond dat Ravel’s Bolero speelde. In april 2012 speelde datzelfde orkest Griegs Peer Gynt in de metro in Kopenhagen. Beide flash mobs konden op veel positieve reacties rekenen, omdat mensen onder de indruk waren van de muziek. Ze zijn echter enkel opgevoerd om de nieuwe seizoensbrochure van het Copenhagen Philharmonic te promoten.

KRITISCHE KUNSTINTERVENTIE

Er zijn echter ook flash mobs die verder gaan dan een verkapte vorm van commercie. Het Nederlandse Radio Philharmonisch Orkest van het Muziekcentrum van de Omroep (MCO) is er wel in geslaagd de flash mob in te zetten voor artistieke doeleinden. Toen grootscheepse bezuinigingen in de kunst- en cultuursector in Nederland het voortbestaan van het MCO bedreigden, voeldehet orkest de nood om zijn ongenoegen te uiten. In oktober 2010 pakten mensen in de hal van Den Haag Centraal muziekinstrumenten uit om een orkest te vormen. Bladmuziek werd op de rug van de voorganger geplakt, de dirigent ging op een trapje staan en samenvoerden zij Bernsteins Mambo op. In een positieve en vreedzame sfeer van protest wilde het orkest eenheid tonen én creëren.54_Vervloesem_pandas-trafalgar-s_2267110k.jpg

Dit miniconcert bood niet enkel entertainment, maar vormde ook een kritische commentaar. Het orkest hoopte met passanten in debat te gaan over de kunstbezuinigingen. Die aanzet tot debat is een belangrijke eigenschap van de flash mob, omdat die zich hierdoor kan ontpoppen tot kritische interventie. Politicologe Chantal Mouffe dicht kritische kunstinterventies in de openbare ruimte grote waarde toe. Zij ziet de openbare ruimte als een ruimte van debat, als een plek waar interventies de heersende krachten en machten uitdagen. Zo kan ook de flash mob op kleine schaal een kritische (kunst)interventie zijn.

In zijn flash mob liet het MCO bijvoorbeeld ervaren welke kwaliteiten het kabinet Rutte zou doen verdwijnen. Passanten gingen het debat ook echt aan: ‘Prachtig, van genoten! Volstrekt van god los en misdadig als dit zou worden opgeheven.’ Er waren ook eerdere sceptische geluiden te horen: ‘Handen af van het MCO? Helemaal mee eens. Maar dan moet er wel een overtuigend bestaansrecht-verhaal klinken, dat er nu helemaal niet is.’

EEN ANDERE WERELD

Een andere kwaliteit is dat de flash mob voor eventjes een andere wereld kan creëren. Dit gebeurt vaak bij flash mobs die zich willen uitspreken over de (vercommercialiseerde) openbare ruimte, zoals de freeze van Charlie Todd. Hij wilde passanten de openbare ruimte anders laten ervaren. Precies deze presentatie van een alternatieve wereld is volgens theaterwetenschapster Jill Dolan ook een van de kenmerken van performances. Zij gaat ervan uit dat theater bij zijn toeschouwers een gevoel van utopie kan opwekken, dankzij ‘utopian performatives’: korte, intense momenten in een performance waarin het publiek even boven het heden wordt gelift en een wereld te zien krijgt zoals die zou kunnen zijn. Ze kunnen toeschouwers inspireren. Een flash mob is in feite precies zo’n ‘utopian performative’.

Flash mobs zijn geen symptomen van ons onvermogen om te handelen in de openbare ruimte

Todd toonde een alternatieve blik op de publieke werkelijkheid door mensen stil te laten staan. Passanten warden uitgenodigd hun eigen visie op die werkelijkheid (opnieuw) te bepalen. Reacties leerden dat zijn flash mob daar ook in slaagde: ‘What a great way to expand consciousness and show people that they can think outside of their logical mind’, ‘Wow, that was beautiful! One of the more creative things I’ve seen lately… making us all just stop and wonder’, en: ‘This sort of thing allows the world to be perceived in an entirely new context!’.

OPENBARE RUIMTE ALS SPEELTUIN

Tot op zekere hoogte heeft Van Oenen gelijk: flash mobs zijn bij uitstek iets van deze tijd. Maar ze zijn geen symptomen van ons onvermogen om te handelen in de openbare ruimte. 54_Vervloesem_flashmob__inverted__half_naked_hi_jinks_on_m.jpgDe flash mob is in tien jaar voor veel verschillende doeleinden gekaapt, maar kan nog steeds hetzelfde sociale experiment zijn als waarvoor hij in het leven is geroepen. De flash mob heeft bewezen een creatieve strategie te kunnen zijn, die met lichte provocatie of overidentificatie de structuren van de openbare ruimte blootlegt.

Tijdens hun uitvoering claimen vele flash mobs de publieke ruimte terug, die meer en meer gedomineerd wordt door toeristen en economische belangen, en waar inwoners plek verliezen om samen te komen en te ontspannen. Deelnemers aan flash mobs gebruiken de stad als hun speeltuin. Tegelijk nodigen zij passanten uit om hun houding in en ten opzichte van de openbare ruimte te bespiegelen. De flash mob zal dan ook niet uit het straatbeeld verdwijnen. Zolang de openbare ruimte blijft verstedelijken, blijft er nood aan kritische kunstinterventies.

 

Lysanne Erlings heeft theaterwetenschap gestudeerd in Utrecht en is freelance dramaturg.

^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.