Fenomenopolis

Deze winter liep in De Bond in Brugge de tentoonstelling Ben jij dat op die berg van rijst? van Virginie Bailly (°1976, Ukkel). Bij deze tentoonstelling kreeg de bezoeker een korte geschreven toelichting waarin werd benadrukt dat Bailly 'in de eerste plaats schilder' is maar ook media als video en fotografie gebruikt om 'een beweging of subtiele verandering te tonen, iets wat niet lukt met schilderkunst'. 

Met deze laatste opmerking bewijst de (anonieme) auteur Bailly alvast geen dienst. Enkel slechte schilders zijn immers niet in staat om een subtiele verandering te schilderen. En Bailly is geen slecht schilder. Integendeel: de doeken en video's die ze in Brugge toonde, waren net doordrongen van subtiele veranderingen en bewegingen.

Postmoderne antropologie

Iedere tentoonstelling ziet zich voor de uitdaging van de ruimte geplaatst. Een goede tentoonstelling doet immers meer dan de wanden vullen met kunst. Ze moet de ruimte voor de kunstwerken laten werken. De Bond in Brugge is een oude arbeidershal, een hoge rechthoekige ruimte met bakstenen tongewelven ondersteund door twee reeksen slanke ijzeren pilaren die de ruimte in drie beuken verdelen. Alles, van wanden tot pilaren, is vandaag wit geschilderd. De manier waarop Bailly haar werk in deze ruimte presenteert, is een goed voorbeeld van doordacht gebruik van een museumruimte. Met slechts vijf doeken en een half dozijn video-installaties, waarvan er vier zijn ondergebracht in een constructie van gestapelde houten componenten, is Bailly bepaald zuinig geweest in kwantitatieve termen. Maar terecht, want door de manier waarop ze zijn opgesteld, transformeren de werken de ruimte in een fictieve geografie, zodat de tentoonstellingsruimte zelf een environment wordt met de werken als ankerpunten.

Alle werken in Ben jij dat zijn geïnspireerd door drie reizen naar China, waar Bailly impressies opdeed van grootsteden als Sjanghai, Hongkong en Peking. In de rechterbeuk van De Bond bracht Bailly een aantal video's onder die onmiddellijk verband houden met deze urbane ervaring. Lied van de grensstreek (2006) is een installatie met vier monitoren op sokkels die op de hoekpunten van een vierkant zijn geplaatst. Elke monitor toont beelden gemaakt op drukke kruispunten in Shanghai en Bejing. Als toeschouwer sta je tussen de monitoren zoals een politie-agent in het midden van het kruispunt. Het kabaal van het verkeer wordt echter overstemd door het tikken van een metronoom die in regelmatige intervallen aanslaat en die verbonden lijkt met een ander werk, de video Een liedje uit de hoofdstad (2008). In deze video, die in het hart van de houten constructie wordt geprojecteerd, filmt de camera gedurende drie minuten de voeten van een jongeman die lijkt te touwspringen op het ritme van de metronoom. Het tikken overstemt tegelijkertijd echter ook de opdringerige vrouwenstem die uit de luidsprekers klinkt die Bailly op de pleinen van Bejing filmde voor de video- en geluidsinstallatie De hertenkamp (2006), die eveneens in de houten stellage is ondergebracht. Deze kakofonie van tegen elkaar opbiedende omgevingsgeluiden verzadigt de tentoonstellingsruimte en creëert zo een urbane geografie waarin de toeschouwer wordt opgenomen. Aanvankelijk klinkt Ben jij dat chaotisch, maar uiteindelijk laat de barrage van geluiden zich organiseren tot het auditieve decor van een stedelijk organisme waar men zich doorheen beweegt.

Als deze drukke installaties het bezige hart van een stad oproepen, dan lassen andere werken rustpunten in. Boven op de gestapelde houten structuur is er een platform waarop de projectie A mop for every day (2008) wordt getoond, een reeks foto's van moppen (dweilinstrumenten). Net als de springende voeten in Een liedje uit de hoofdstad of de toevallige passanten op de kruispunten en pleinen van de overige video's bieden deze foto's een contrapunt voor de urbane chaos: het zijn kleine details die het vreemde vertrouwd maken. Een metropool aan het andere eind van de wereld bevat uiteindelijk ontelbare kleine details waaruit het algemeen menselijke blijkt: moppen, mensen op weg naar het werk, sportende jongelui en rondrazende taxi's vormen deel van het weefsel van de alledaagse beslommeringen die het menselijk leven vorm geven. Bailly beoefent in deze video's dan ook een postmoderne antropologie die niet langer de grote culturele verhalen (en verschillen, of laat staan het Verschil) zoekt, maar de continuïteit van menselijk omgaan met de wereld. Als de cultuur ons vreemd is, staan de individuele mensen en hun bekommernissen vaak dichter bij ons dan gedacht. Ook in China wordt de vloer gemopt en dragen sportieve kerels grijze sokken van Puma.

Beweging of subtiele verandering

De kuststad Xiamen is verantwoordelijk voor de helft van Bailly's urbane geografie. In de linkerbeuk van De Bond last Bailly namelijk een reeks rustpunten in die aan die stad zijn gelinkt. Het eerste, in de achterhoek van de ruimte afgeschermd door een wand, is de video Mos op de treden (2006). Op het strand van Xiamen filmde Bailly verschillende jonge bruidsparen die hun huwelijksfoto's (proberen te) laten maken terwijl om hen heen kinderen en tieners spelen en nogal vaak ongevraagd door het beeld of voor de lens lopen. Opnieuw focust de kunstenares haar blik hier op het herkenbaar menselijke. De bruidspaartjes tegen de achtergrond van staalgrauwe hemel en golven, al dan niet met een groot valentijnshart getekend in het natte zand, suggereren de kitsch van karaoke-bars en knuffelberen uit het lunapark. Het huwelijk lijkt wereldwijd ten prooi aan de prefab-romantiek van een bruidegom die, de arm rond het middel van zijn bruid, op aangeven van de fotograaf naar een onbestaande einder wijst.

De volledige linkerwand van De Bond wordt ten slotte ingenomen door vier doeken uit de reeks Health and Care (2008). Een vijfde doek hangt aan de achterkant van de wand waarop Mos op de treden wordt geprojecteerd. De kleurige doeken ogen op het eerste zicht abstract, een bizarre constructie van krommende lijnen en geometrische motieven in gedempte pastelkleuren. In werkelijkheid zijn het afbeeldingen van een reeks bizarre fitness-toestellen die opgesteld staan op een van de stranden van Xiamen. Sommige van de installaties lijken op draaimolens in een speeltuin. Andere lijken niet te ontcijferen marteltuigen. De omgeving wordt vaag gelaten: de hemel, het zand, het gras en het struikgewas worden gesuggereerd in een pseudo-abstracte stijl van rechthoekige verfstreken die met een brede borstel en soms zelfs met een plamuurmes lijken te zijn aangebracht. Het geheel geeft een enigszins vibrerende indruk, alsof het gaat om impressies die men in het voorbijgaan heeft opgedaan zonder dat men ze echt kan thuisbrengen. Het is precies in dat onvermogen om scherp te stellen op de beelden dat Bailly de 'beweging of subtiele verandering' vat die de begeleidende tekst in de schilderkunst onmogelijk acht. Hoewel de kakofonie van Bailly's videografische binnenstad De Bond van muur tot muur vult, heeft men in de buurt van Mos op de treden en de Health and Care-doeken toch het gevoel van een zekere luwte, zoals men die ervaart aan het strand (of in het park) van een grootstad. Zelfs het ruisen van de zee in Mos op de treden laat zich niet volledig overdreunen door de metronoom die driftig het ritme van het urbane leven achter de dijk blijft tikken.

Neomodern

De realisten van de negentiende eeuw zorgden voor een revolutie in de schilderkunst door de massieve formaten die traditioneel voor de nobele historieschilderkunst waren voorbehouden uitdagend te vullen met alledaagse mensen. Courbets monumentale Steenkapper en Begrafenis te Ornans, het schandaal van het Salon van 1850-51, zijn hier het schoolvoorbeeld van. Daarna was het hek van de dam en kantelden de impressionisten en modernen het standpunt in de kunst: schilderkunst werd subjectief, kosmopolitisch, verbrokkeld, losgehaakt van een centraal standpunt. Op dezelfde manier bewegen videasten als Bailly zich door de grootsteden van de wereld, als een baudelairiaanse wandelaar, hun blik gericht op het kleine, het sensuele, het sprekende detail. Als Bailly De Bond transformeert tot een environment waarin ze het organisme van een grootstad, van drukke kruispunten tot als oefenterrein georganiseerde stranden, in een reeks wisselwerkende installaties suggereert, dan wandelen wij daar doorheen zoals Virginia Woolf Mrs. Dalloway door Londen liet dwalen: onze blik gericht op de details die de aandacht trekken. Deze moderne tendens is zeker niet uniek voor Bailly. De kunstenaar die misschien wel meest paradigmatisch is voor deze neomoderne wending in de kunst is de fotograaf Wolfgang Tillmans, die zijn camera op gewone mensen, banale objecten en urbane landschappen richtte. Het werk van Tillmans is echter niet naïef: zijn impressies zijn nadrukkelijk geconstrueerd en in scène gezet (daarom is het ook kunst veeleer dan reportage), maar de focus is fenomenologisch, een blik die zich laat leiden door het moment. If one thing matters, everything matters (2004), de titel van een boekpublicatie van Tillmans, is het motto dat veel hedendaagse kunst motiveert: een aandacht voor alles, ook het kleinste, gecombineerd met een artistiek project dat de vraag stelt hoe wij die impressies waarnemen. Dat is ook het paradigma dat Bailly's Ben jij dat stuurt: een reeks video's en schilderijen die zijn opgesteld in een schema dat fragmenten van de context reconstrueert waarin de kunstenares deze impressies opdeed. Wat Bailly ons vraagt, is om onze blik langs haar blik te leggen, met haar mee te kijken en te zien wat zij zag. In die bescheiden aandacht voor het alledaagse wordt de wurggreep van de postmoderne theorie op de kunst echter bijna onopvallend doorbroken en omgebogen naar de romantische wending in de hedendaagse kunst: de terugkeer van het subject dat, los van theorie, als waarnemingspunt in de wereld staat.