Feel Good Flanders

Staak alle debatten over Vlaanderen, Vlamingen en Vlaams zijn. Sinds een half jaar legt de VRT met zijn tv-reeks annex website Fans of Flanders helder uit wie we zijn en hoe dat komt. Deze vlotte presentatie van Vlaanderen, voor en door expats, laat de klassieke beeldvorming ver achter zich, en dat is een verademing. Maar Fans of Flanders zegt ook veel over hoe Vlaanderen zich graag wil manifesteren.  En hoe zeker niet.

‘Welcome to the surreal, quirky and wonderful world of Flanders. Get to know everything about the Flemish people. Even the things you really didn't want to know.’ Zo presenteerde Fans of Flanders zich op 12 september 2012 aan de hele wereld, of dan toch de hele wereld in Vlaanderen. En dus in het Engels. Met Fans of Flanders richt de VRT zich op het unserved audience van buitenlandse werknemers, studenten en nieuwkomers die al dan niet tijdelijk op het grondgebied verblijven. Het gaat om een aanzienlijk kijkerspotentieel. Alleen al de eerste groep, de klassieke expats met professionele verblijfsmotieven, telt een kwart miljoen koppen: mensen die net als iedereen in meer of mindere mate deelnemen aan het sociale en culturele leven in Vlaanderen en Brussel. Ook hen moet de openbare omroep voortaan aanspreken, zo stipuleert de beheersovereenkomst 2012-2016 van de VRT. En concreet gebeurt dat nu met een groeiende reeks filmpjes en formats op het onlineplatform www.fansofflanders.be, en met een wekelijkse tv-uitzending van een halfuurtje op OP12, het derde net van de VRT, telkens heruitgezonden op Canvas en op Eén. Precies 26 afleveringen ver zijn we intussen. Volgens opgevraagde cijfers bij de VRT haalt Fans of Flanders momenteel 'een cumulatief bereik van 100.000 tot 120.000 kijkers, met uitschieters tot 150.000 kijkers' en 'dagelijks 400 tot 700 online bezoekers, met geregeld uitschieters tot 1000 bezoekers'. Welk wonderlijk Vlaanderen krijgen deze fans te zien? 

Vlaanderen voor dummies

Fans of Flanders zou je kunnen beschrijven als een kruising tussen een meer volwassen versie van Man Bijt Hond en een meer socioculturele versie van Boeketje Vlaanderen. Het brengt specificiteiten van het leven in Vlaanderen in beeld via herkenbare rubriekjes, gerealiseerd door twee externe productiehuizen: Borgerhoff & Lamberigts TV en Boondoggle. Wellicht niet toevallig voor het Vlaamse zelfbeeld begint elke episode met de taalrubriek ‘Wablief’: een ludiek lesje waarin Chris Dusauchoit in de statige universiteitsbibliotheek van Leuven telkens één typisch Vlaams woord uit de doeken doet: ‘mottig’, ‘marcelleke’, ‘potverdomme’, ‘dikke nek’, ‘stoempen’, ‘santeboetiek’, … Samen typeren ze een geuzentaaltje dat eer schept in zijn kleurrijke particularisme tegenover het koele Nederlands uit Nederland. Het is even trots als zelfrelativerend regionalistisch: het gezellige idioom van een stukje laagland dat niet langer een grote broer behoeft om met het vingertje te staan wijzen. Dat doet Dusauchoit zelf wel, in well pronounced English en met de flair van een knipogende schoolmeester. Wat de kromme Vlaming altijd is afgeleerd, onderwijst hij nu zelf. En wat smult hij daarvan.

Ja, het is een zelfbewust Vlaanderen dat Fans of Flanders in beeld brengt, ook al doen stand-uppers Jovanka Steele of Nigel Williams in ‘Spotted’ meer en minder geslaagde pogingen om de Vlaamse actualiteit op haar nummer te zetten. Bij sommige formats vraag je je zelfs af of ze niet zijn bedacht door Geert Bourgeois himself, als oefeningen voor diens inburgeringstest. Zo blijkt de langste rubriek van Fans of Flanders ‘Eat this’: een stijlvol kookmomentje rond de bereidingswijze van populaire Vlaamse gerechten als bloedworst en tomate crevette, telkens met een passende biertip. Of wat te denken van ‘Once upon a time’, een leerzaam erfgoed-item met historicus Dimitri Goossens, bijvoorbeeld rond de Mechelse Maneblussers of de Ronde Van Vlaanderen? Je steekt ervan op dat bij de eerste Ronde in 1913 de Franse coureurs op het laatste nippertje niet startten, ‘waarschijnlijk omdat hun fietsen niet bestand waren tegen de Vlaamse kasseien’. Voor ons, Flandriens, blijkt de Guldensporenslag nog altijd niet afgelopen.

De grens tussen open informatie en sturende educatie dreigt soms vervaarlijk dun te worden, maar de makers tonen zich bewust van dat euvel. Ze proberen het te verhelpen door creatieve vormen te gebruiken. Zo werd in de eerste episodes, uitgezonden in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen, de rubriek ‘Elections for dummies’ telkens opgevrolijkt met kinderlijk getekende animaties. Alleen werden die soms wel erg creatief. Bij een overzicht voor expats van onze politieke partijen kreeg CD&V een biddende kerkganger als illustratie en werd sp.a bedacht met de kop van Karl Marx, terwijl bij N-VA gewoon het portret van Bart De Wever bleek te horen. Benieuwd welke dummie er wijzer van is geworden. Dat de derde aflevering overigens niet meer online te vinden is, heeft Fans of Flanders te danken aan een ‘Elections for dummies’ over de drie taalgemeenschappen, handig aangeduid op een kaartje van België. Dat kaartje zorgde begin februari zowaar voor een parlementaire vraag van Wim Wienen (Vlaams Belang) aan mediaminister Ingrid Lieten: waarom stond Brussel daar pal op de taalgrens getekend, en niet erboven, zoals het hoort? ‘Schept zo’n kaartje volgens de minister geen beeld voor expats dat haaks staat op het Vlaamse regeerakkoord?’ Aflevering drie werd prompt van de site verwijderd. Welkom in de surreële wereld van Vlaanderen…

Dommig Vlaanderen

Nee, makkelijk is het niet om een evenwichtige tv-reeks te maken rond nationale identiteit. En zeker niet in Vlaanderen, waar die identiteit nog altijd een zaak is van ideologische strikken en wolfsklemmen. In dat opzicht brengt Fans of Flanders het er eigenlijk heel goed van af. Niet alleen televisioneel oogt dit diverse aanbod erg professioneel, ook inhoudelijk ging er duidelijk veel research op aan een uitgebalanceerd geheel. Je krijgt dorpse folklore als geitenkampen voorgeschoteld naast ondernemende brouwerijen en auto’s op zonne-energie – de Vlaamse kenniseconomie waar minister-president Kris Peeters zo graag mee pronkt. Suggestieve infographics rond overspel of werkloosheid wisselen af met een rubriek als ‘Copyright Flanders’, die niet alleen Mercator roemt, maar ook Stageco, de podiumbouwers van U2. Nee, van nostalgie kan je Fans of Flanders moeilijk betichten. Passeert er al een oud familiekasteel, dan blijkt het in de praktijk een stijlvol wellnesscenter. En kunst! Dit moet het programma zijn waarin de VRT haar quota rond cultuur het makkelijkste haalt. Van Bozar tot Beaufort, van haute couture in papier tot een hele hoop jonge Vlaamse muziekbands in de rubriek ‘Ear Candy’: Vlaanderen wordt hier vooral in beeld gebracht als een broedplaats voor artiesten.

De culturele verbeelding van Vlaanderen baadt in zoete underdogromantiek

Dat is het wonderlijke aan Fans of Flanders: het spiegelt een eigentijds, want meervoudig Vlaanderen. Gek genoeg blijkt dat in de Vlaamse zelfverbeelding, zoals vooral geconstrueerd door fictiereeksen en Vlaamse publieksfilms, nogal uniek geworden. Wat we doorgaans op tv zien, past in een nogal beperkt kraampje. Cafévoetbal met De Kampioenen en Team Spirit, dorpspolitiek in Met man en macht, uitstervend cabaret in Oud België, de teloorgang van de lokale middenstand in Van vlees en bloed, de marginale romantiek van De helaasheid der dingen, … Natuurlijk zijn er tegenvoorbeelden (vooral veel politieseries), maar de blauwdruk van het Vlaamse zelfbeeld, zoals gespiegeld in zijn mainstream populaire cultuur, lijkt toch vooral een terugverlangen naar een beheersbare, vaak buiten-grootstedelijke gemeenschap, met ietwat koddige outsiders en onaangepasten die een grote strijd voeren voor een kleine overwinning, in plaatselijke quizzen en zangwedstrijden. De culturele verbeelding van Vlaanderen baadt in zoete underdogromantiek, maar blijft altijd net kolderesk genoeg om nooit echt sociaal te verontrusten – zoals het werk van pakweg de Dardennes of Ken Loach dat wel doet. Omgekeerd produceert de Vlaamse populaire fictie ook zelden wervende rolmodellen waar naar op te kijken valt – zoals ze in Hollywood voortdurend bedacht worden. Onze ‘ontroering’ gaat veeleer uit naar droef-geestige varianten van een verloren plek waar de globalisering aan is voorbijgegaan.

Dat hoeft allemaal geen probleem te zijn, het is een prikkelende vaststelling. Wat zegt het over onszelf dat al die culturele succesproducten die we ‘typisch Vlaams’ noemen, zo weinig beelden van Vlaanderen bevatten die overeenkomen met de stedelijke, superdiverse, druk gemediatiseerde, bedrijfsgerichte, neoliberale, middenklasse werkelijkheid waar het merendeel van de Vlamingen zijn dagelijkse bestaan in doorbrengt? En speelt dat bestaan zich eigenlijk wel specifiek in Vlaanderen af? Dat is – met een snel bruggetje terug naar Fans of Flanders – de paradoxale observatie die te maken valt bij ‘Flemish Habits’, de licht ironische rubriek die de eerste vijftien afleveringen afsloot. Acteur Gert Winckelmans thematiseerde er telkens één Vlaamse gewoonte in. Hij ging die niet zoeken in volkscafés met sanseveria’s, bij boerderijen met gevlekte koeien of op het strand van Blankenberge, maar daar waar Vlaanderen zich echt bevindt: vooral op de Antwerpse Meir en op Brusselse treinperrons. De ‘Vlaamse gewoonten’ die Winckelmans er onderzocht, bewijzen vooral dat Vlaanderen gewoon Europa is, of zelfs mondiaal-stedelijk: buiten moeten gaan roken, oversteken bij rood licht, elkaar passeren zonder te praten, tenzij over het weer. Het gebeurt in zowat alle verstedelijkte gebieden ter wereld. Bestaat er überhaupt zoiets als de wondere wereld van Vlaanderen?

Vlaanderen op zijn best

Zeker wel, en we krijgen hem in Fans of Flanders gepresenteerd door de blik van expats zelf. Zij zijn niet louter de passieve doelgroep van een publieksverbredende VRT-operatie. Ze belichamen ook inhoudelijk wat dit programma – en het hele Vlaanderen-beeld ervan – zo wereldwijs, zo kosmopolitisch en zo herkenbaar veelzijdig maakt. In formats als ‘Expat of the week’ en ‘Home and Away’ laten telkens andere neo-Vlamingen uit Madagascar, Groot-Brittannië, Mexico, China, … hun culturele of professionele relatie tot Vlaanderen in beeld brengen. Van een Rwandese dansvereniging gaat het naar Ieren die aan yoga doen, tot een Australische die haar agressie kwijt kan in rollerderby. Ook de Spaanse cardioloog Pedro Brugada van het Brusselse Universitair Ziekenhuis of de Egyptische voorzitter Maged Samy van SK Lierse geven mee vorm aan Copyright Flanders. Hun meer externe blik op Vlaanderen – zelf spreken ze doorgaans van België, ook dat zegt veel – confronteert de kijker met een heel ander beeld dan pakweg De Ronde. Wat deze expats opvalt, is het belang van agenda’s, banken die sluiten over de middag, de goede fietspaden, de gebrekkige investering in weerbare jeugd of ouderlingen, de sterke organisatie, de stilte op straat, de afkeer van plotse verrassingen, … Dit zijn meer dan interculturele weetjes. In Fans of Flanders bekijkt Vlaanderen eens niet de ander, maar zichzelf anders. Het filmt deze regio en zijn bewoners in breedbeeld.

Alleen – en daar komt mijn punt – wie monteert het geheel? En tot wat? Van de rubriek ‘Things to do’, waarin expats verkennende bezoekjes brengen aan pakweg de Wasbar in Gent of de fifties-feestjes van Radio Modern, valt vooral op dat hun slotsom slechts varieert tussen opgetogen en lyrisch. Fan zijn van Flanders lijkt meer een selectiecriterium dan een mogelijke conclusie. En dat typeert de toon van hele reeks: een goed gesmeerde, vaak grappige, steevast zelfopgetogen benadering van Vlaanderen. Meer dan een documentaire aanpak volgt Fans of Flanders de dramaturgie van een toeristische publiciteitsfilm, zoals steden die wel eens aanmaken voor het buitenland. En die indruk ligt niet enkel aan het vlotte Engels van de voice-over. Wordt er al enige aandacht betoond voor ook de bedenkelijke achterkant van Vlaanderen (ik noem maar wat: het racisme, de stijgende armoede, het mobiliteitsprobleem, de sluitingen van grote bedrijven, uitpuilende gevangenissen, de strop rond de agrarische sector, de asielkwestie, de ecologische doem, de uitsluitingsmechanismen van het onderwijs, de problemen in de zorgsector, de commercialisering van de media, de besparingen, …), dan wordt die hoogstens – Flemish habit – met een kwinkslag onschadelijk gemaakt. ‘Get to know everything about the Flemish people, even the things you really didn't want to know’, zo beloofden de makers van Fans of Flanders bij aanvang. Het lijkt erop alsof ook zijzelf nogal wat dingen niet hebben willen weten, laat staan hun kijkers ermee te confronteren. Het Vlaanderen dat hier gemonteerd wordt, is een Vlaanderen vol ‘feel good’.

En misschien zegt dat nog wel het meeste over ons zelfbeeld. Vlaanderen is goe bezig, want zie onze goeie coureurs en onze exporterende bedrijven, en binnenkort kan het alleen nog maar beter worden, zodra we van de PS af zijn en we het echt op onszelf mogen doen… Tegen dat nationalistische gedachtengoed lijken de makers van Fans of Flanders juist in te gaan, maar ze onderschatten de suggestieve ideologie die hun programma uitdraagt. Die toont zich nog het meest expliciet waar je dat het minste zou verwachten: in de kookrubriek, wanneer de Gentse waterzooi er wordt aangekondigd als ‘hét schoolvoorbeeld van “goed apart is goed tezamen”: gooi de allerbeste ingrediënten samen en je krijgt een heerlijk gerecht.’ Het recept Vlaanderen, net als de hele reeks, presenteert zich vanuit een inclusief denken, samen voor het allerbeste. En de expat als insteek is daar ook een intelligente framing voor, voorbij ‘de allochtoon’. Maar het is ook een economische insteek. Alle buitenlanders die hier in beeld komen, dragen actief bij tot Vlaanderen. Ze hebben werk of ze studeren. Alsof minder fortuinlijke buitenlanders geen breedbeeldtelevisie kunnen opleveren, of iets kunnen bijbrengen over Vlaanderen?

Vlaanderen is aan de actieven. Dat politieke parool wordt in elke aflevering gereproduceerd in de meest sluipende vorm die er bestaat.

Hoe een van de infographics van Fans of Flanders een werkloze afbeeldt – in een hangmat met een stoppelbaard – is veelzeggend. Vlaanderen is aan de actieven. Dat politieke parool wordt in elke aflevering gereproduceerd in de meest sluipende vorm die er bestaat: met een apolitieke zooi van knipogende humor, culturele zelfpromotie en goed gemaakte televisie. Het smaakt wel een stuk veelzijdiger dan het Vlaanderen van Man Bijt Hond, maar heeft ook de beperking van Boeketje Vlaanderen. Het presenteert Vlaanderen louter als een wonderlijk en welvarend land, waar het goed is om te wonen. Wie van die fictie geen fan is, komt niet in beeld.

Wouter Hillaert is freelance theaterrecensent en podiumredacteur van rekto:verso.