Europa als meesterwerk

Hoe zullen we over pakweg vijftig jaar terugkijken op deze tijd in Europa? Filmmaker Jan Vromman bezocht in Brussel het ‘Domo de Europa Historio en Ekzilo’: een toekomstig herinneringsmuseum voor Europa, ingericht door theatermaker Thomas Bellinck voor het Tok Toc Knock-project van de KVS. Vrommans verslag verklapt lang niet alles, maar zijn slotsom is formeel. ‘Dit is werkelijk verbluffend.’

Het is moeilijk te achterhalen hoe Thomas Bellinck zichzelf verhoudt tot ‘De Vrienden van het Herenigd Europa’, maar het is in hun naam dat hij een memoriaal voor het Verenigd Europa bouwde. Wat dit Europa ooit verenigde, wordt met enige melancholie opgeroepen en tegelijk in vraag gesteld. We bevinden ons in de toekomst en kijken terug. ‘De Vrienden’, de door Bellinck verzonnen opdrachtgevers, willen herenigen wat ooit als verenigd werd beschouwd. Het moet ook gezegd dat deze opdrachtgevers een expositie op het oog hadden, geen memoriaal.

De brochure die de kijker ontvangt na het betalen van zijn toegangsprijs, is onaanzienlijk. Er moet ooit glansrijker drukwerk zijn geweest. Het is alsof het ‘De Vrienden van het Herenigd Europa’ aan fondsen ontbrak. De bezoeker wordt verder in verwarring gebracht, er wordt hem/haar gevraagd de folder ook te lezen! Daarin bieden twee titels zich aan. De eerste valt te vertalen als ‘Huis van de Europese Geschiedenis in Ballingschap’. Begrijpt u wat Thomas Bellinck met ‘ballingschap’ zou bedoelen? Bestaat het huis in ballingschap of is de Europese Geschiedenis zijn geboortegrond verloren? Maar dan krijgt de brochure nog een titel: ‘Het leven in de voormalige Europese unie: de laatste jaren van de lange vrede’. Dat is een lange titel. U kan ook die titel op u laten inwerken en u zeker de vraag stellen: ‘wat komt er na een lange vrede?’ En er is ook iets met de mevrouw achter de kassa. Misschien is ze wel ernstig ziek.

Uiteindelijk is er nauwelijks bewegingsruimte. U wordt als kijker door een smalle tunnel geleid (gangen, trappen, kleine kamers, …), u bezoekt drie verdiepingen. Er openbaren zich kijkkasten en kaders aan muren en ook heel wat geïllustreerde tekstpanelen. Het geheel lijkt een ouderwetse informatieve tentoonstelling, maar enkele ingrepen slaan deuken in die indruk. Een paar kaders zijn merkbaar verdwenen. Diefstal? Vandalisme?

U zou kunnen stellen dat de tunnel uitloopt opeen zwarte kamer, maar dat is niet zo. Uiteindelijk is er zelfs daar licht, of beter: mededogen. Pas als u bij de bar komt en denkt het eindelijk allemaal achter de rug te hebben (u bent op dat ogenblik niet volkomen rustig en eerder gespannen), beseft u dat het niet is afgelopen. De bar is deel van de expositie. Het barmeubel lijkt een echt barmeubel, een echt oud barmeubel, maar het is een nieuw, oud lijkend barmeubel. Het is te lang en te groot voor de ruimte en er zijn te veel barkrukken. Het zijn de mensen van de KVS die het bouwden op vraag van Bellinck. Meestal is het avond of valavond als u die ruimte binnenkomt. Het stemt gelukkig zoveel natuurlijk licht te zien.

VERVAL OF RESTAURATIE?

U zal begrijpen dat u, bij een bezoek aan de expositie, bij de neus wordt genomen. Gelukkig gaat u dat ook beseffen tijdens het bezoek. Het is een tentoonstelling met een opbouw, een mise-en-histoire, het is een narratieve tentoonstelling. Thomas Bellinck kennen we vooral als theatermaker. Zo’n man weet wat het is, een begin, een midden en einde. Het betreft hier evenwel geen mise-en-scène, zelfs geen mise-en-espace; het is een mise-en-bâtiment. U stelt u als bezoeker vragen, u denk niet altijd zorgvuldig na, niet iedereen leest alle teksten, u denkt het plots wel begrepen te hebben, u begint een en ander ook echt te begrijpen. Dan is er verwondering, dan vallen puzzelstukjes in elkaar. De expositie is ook een voorstelling.

Er zijn onwaarschijnlijk veel vetplanten aanwezig

De toekomst die u bezoekt, ligt meer dan een halve eeuw terug in de tijd. ‘Het Huis’ zou vorm gekregen hebben in de beginjaren van de eenentwingste eeuw. Het is de nazomer van de Europese Integratie. Het tweede interbellum (de lange spectaculaire vrede) is voorbij. Het huis wordt opgericht omdat de ouderen niet zouden vergeten en de jongeren kunnen ontdekken hoe en wat het was. Na de oprichting (samenvallend met een niet meer zo ver verwijderde toekomst) is ‘Het Huis’ in verval geraakt. Er werd blijkbaar niet in geïnvesteerd. Maar, op het ogenblik dat wij het bezoeken, is er een sprankeltje hoop. Er is een schuchtere aanvang van restauratiewerken. Ik wil u niet ongerust maken, het is er verder netjes. De planten krijgen water. Indicaties naar de nooduitgang zijn er voldoende. Er is elektriciteit, maar over de aanwezigheid van toiletten blijven er toch misverstanden.

Bellinck permitteert zich vrijheden. Sommige ingrepen lijken het dominante beeld van de ‘oude expositieruimtes’ te verstoren. Er zijn bijvoorbeeld onwaarschijnlijk veel vetplanten aanwezig. Bepaalde formuleringen op de tekstpanelen lijken wel te ontsnappen aan de controle van de opdrachtgever: sommige zinnen wijken af van het rechte pad der institutionele taal. We begrijpen snel dat alles er alleen maaroud uitziet. Hier wordt over toekomst gespeculeerd. Er zijn dissonante klanken en er duiken beelden op die we liever niet echt zien. Hebt u ooit het kamertje van een illegale arbeider bij de serres van Almería gezien?

VERWARRING ALS TROEF

Toch is dit geen venijnige kijk op Het Huis Europa. Het is zelfs geen sceptische kijk, het is een ongeruste kijk. Het is ook een kijk vol begrip en kritische reflectie. Het is een oprecht liefdevolle blik, precies omdat hier gewaarschuwd en getreurd wordt. Het kan de aandachtige lezer ‘zwaar te moede’ worden. De overheersende toon is niet geruststellend of opwekkend.

Ja, er wordt gewaarschuwd en getreurd.

U zal begrijpen dat ik deze tentoonstelling beschrijf met enige schroom. Te veel bespreken zou te veel prijsgeven. Misschien is hier zelfs al te veel gezegd. Maar u zal ook wel aanvoelen dat ik deze expositie een warm hart toedraag. Deze ervaring valt niet vast te leggen op video- of fotobeelden, ze is niet te beschrijven. U moet de expositie zelf gaan zien. Het is werkelijk verbluffend. Als u dissonantie, een lichte ongemakkelijkheid en het scheppen van enige verwarring naar waarde kan schatten, is ongetwijfeld van een volmaakte kunstmanifestatie te spreken. Jawel, Domo de Europa Historio en Ekzilo is een meesterwerk.

‘Domo de Europa Historio en Ekzilo’ van Thomas Bellinck en KVS is tot 14 juni te bezoeken in het kader van ‘Tok Toc Knock’ (Europawijk). Locatie: Kloktorenstraat 22, Etterbeek. (Open van woensdag tem vrijdag van 17u tot 21u, in het weekend van 10u tot 21u, laatste toegang om 20u). Meer info op www.kvs.be.

Jan Vromman is videomaker (oa ‘Zolang er scheepbouwers zingen’) en geeft workshops documentaire aan het RITS en het KASK.