Een zomer zonder liefde

De zomer is een ideale tijd om de dingen even on hold te zetten. Twee auteurs, Siri Husvedt en Pierre Pachet, brachten eerder dit jaar elk een roman uit waarin die moeilijke oefening werd gedaan met de liefde. Beide romans plaatsen – weliswaar vanuit een ander vertrekpunt, en met andere (verteltechnische) middelen – de liefde voor even ‘tussen haakjes’, om die daarna opnieuw volledig in de armen te sluiten.

The-Summer-Without-Men2Siri Husvedts The Summer without Men (Zomer zonder mannen, 2011) en Pierre Pachets Sans Amour (2011) hebben de verdienste zich te richten op een problematiek met weinig amusementswaarde: scheiding bij Husvedt; scheiding, rouw en onverwachte migratie bij Pachet. Beide romans verbinden een gemeenschappelijke vraagstelling aan hun respectievelijke crisismomenten: wat zijn de mogelijkheden van de moderne autonomie? Actueel zijn de thema’s zeker niet. Ze worden zelfs door de actualiteit gemeden. Toch zijn het dilemma’s die om een antwoord vragen, want hoe kan iemand leren voor zichzelf te leven? Kan dat überhaupt of is het, enkele decennia na Sartres existentialisme, uiteindelijk een onmogelijke keuze? Filosofisch lijkt autonomie bepaalde voordelen op te leveren en ze kan zelfs een keuze zijn. Maar wat doe je wanneer die zelfstandigheid geen keuze is? Wanneer de ‘significante andere’ – in beide romans een ‘man’ – aan wie je alles gegeven hebt, sterft of een nieuw begin wil? Dan breekt meestal een moment van zinloosheid of bitterheid aan, waarbij alle richting zoek is.

Het markante is dat deze romans na tal van (ook filosofische) omzwervingen niet alleen uitlopen op een hymne van de liefde, maar bovenal de (vaste) plek van de vrouw daarin ‘ver-zekeren’. Hoe is het mogelijk, kan men zich afvragen, dat zulke doorwrochte, subtiele romans, waarin het voornoemde probleem nochtans wordt behandeld vanuit diverse vrouw(en)-perspectieven, zo hard vasthouden aan een ‘essentiële’ afhankelijkheid van ‘de’ vrouw ten aanzien van ‘de’ mannelijke geldingsdrang? Strandt de stimulans van de (filosofische) twijfel zomaar, in een handomdraai, in een schijnbaar volledige loochening van de verwezenlijkingen van het (gelijkheids)feminisme?

VERVREEMDEND BORDUURSEL

De Amerikaanse Siri Husvedt (°1955) lijkt met deze roman, die vooralsnog heel uiteenlopende kritieken kreeg, voorgoed uit de schaduw te treden. Indien ze met de fictie What I Loved (2003) en het essay A History of My Nerves (2009) al bekendheid kreeg bij een breed publiek.

Voor Mia Fredericksen, het hoofdpersonage van Zomer zonder mannen, is de liefde met een grote L het vanzelfsprekende a priori van haar bestaan. Tenminste, tot de dag waarop haar partner zegt een pauze te willen inlassen in hun verhaal, en Mia de scherven gaat ruimen van een relatie van dertig jaar. Het is na een crisisperiode in een psychiatrische instelling dat de kijk van Husvedts hoofdpersonage verschuift.

Wat doe je wanneer de 'significante andere' aan wie je alles gegeven hebt, sterft of een nieuw begin wil?

De scheiding zorgt eerst voor angst en onzekerheid: ‘Het probleem was dat mijn binnenkant de buitenkant had aangetast. Sinds ik aan diggels was gegaan, was ik mijn kordate vertrouwen kwijt in de werking van mijn eigen geest, het besef dat tegen mijn vijftigste tot me was doorgedrongen: dat ik dan miskend mocht zijn, maar dat ik beter kon nadenken dan zowat iedereen, dat mijn hersenen door een gigantische hoeveelheid lezen waren veranderd in een machine die in één adem een synthese van filosofie, wetenschap en literatuur kon opspuien.’ Maar, en dit is een eerste stap naar autonomie, de eenzaamheid brengt haar meer inzicht in haar expertise en falen.

De breekbare en voorlopige onafhankelijkheid breekt ook meteen de cocon van het familiale. Het zelfverzekerde, maar naïeve zelfbeeld van Husvedts personage gold bij de gratie van de familie, maar die sluier is nu verdwenen. Meer mensenkennis, voeling met de realiteit, mentale taaiheid: het zijn stuk voor stuk aanwinsten voor zij die alleen door het leven moet.

De meest overtuigende passages in de roman tonen aan dat onafhankelijkheid af en toe kan. Men betaalt daarvoor evenwel een prijs. Om het ceremonieel rond relaties te ontmantelen, gaat Husvedts personage op zoek naar plaatsen waar er letterlijk geleefd wordt ‘zonder mannen’. Dat vindt ze in het woonzorgencomplex Rolling Meadows, waar haar bejaarde moeder met haar vriendinnen de valse schijn rond het huwelijk volledig doorprikt. Voor de oudere generatie die het zonder economische onafhankelijkheid moest stellen, was een relatie een levensverzekering, een garantie op bescherming en materieel comfort. Men droeg de verveling, het overspel, de ergernissen met gelijk gemoed en suste zichzelf in de veronderstelling dat echte passie ook wel elders te vinden was. Bijvoorbeeld in handwerk. De vervreemdende borduursels van de hoogbejaarde Abigail, waarin naakte vrouwen met stofzuigers ‘spartelende mannenfiguurtjes’ met een ‘hongerige slurf’ verzwelgen, tonen niet alleen de frustratie, maar ook de uitzinnige onafhankelijkheid die op late leeftijd revanche neemt.

Het einde is, vanuit filosofisch perspectief, wel banaal, want het benadrukt volgens mij te veel de verschillen tussen man en vrouw, daar waar die in werkelijkheid minder flagrant zijn dan Husvedt wil laten geloven. De moedig aangevatte argumenten pro en contra onafhankelijkheid verdwijnen als de verloren Boris berouw toont over zijn affaire en terugkomt. Leven zonder liefde is dus enkel een tijdelijke optie, liever geen definitieve. Het mannelijke personage krijgt door die misstap ook iets van een karikatuur, en de jarenlange verwantschap blijkt uiteindelijk – hoe kon men hieraan twijfelen? – toch de beste oplossing.

GRATIEVOL LEVEN

De Fransman Pierre Pachet (°1937) heeft geen expliciet literair profiel. Als docent in Parijs combineerde hij Griekse filosofie en moderne wereldliteratuur in een vrij heterogene onderwijsopdracht. Zijn werk is dan ook nu eens filosofisch, dan weer literair. Net zoals dat het geval is bij Husvedt, is Pachets stijl zeker niet conventioneel of klassiek te noemen, ondanks de filosofische problematiek. Hoewel hij genuanceerd en vernieuwend is door de veelheid van de standpunten, past hij toch in het hedendaagse ideaal van vertaalbaarheid.

SansAmour1Het uitgangspunt van Sans Amour is ruimer en daardoor ook universeler dan wat Husvedt onderneemt. De auteur voert zichzelf op als observator. Hij is karig met informatie over zijn persoonlijke verhaal. Wel weten we dat hij de recente rouw om zijn vrouw niet heeft verwerkt. Die identificatie stuwt het verhaal en de vraagstelling: wat was er gebeurd indien zij alleen had moeten overleven? Wat indien ik dood was? Hij gaat, net als Husvedt, op zoek naar modellen die inspiratie geven voor een leven zonder liefde, en vindt die voornamelijk bij een vijftal vrouwen die in het verleden hun eenzaamheid gekoesterd hebben. Of het reële of verzonnen vrouwen betreft, is niet duidelijk. Onder de noemer ‘récit’ wordt een essayistische schrijfstijl gehanteerd die geen autobiografische dimensie wil opeisen.

De nadruk van Sans Amour ligt op de kwetsbaarheid die ouder worden met zich meebrengt. Wie de dood nadert zonder partner, stelt zich elke dag de vraag: voor wie doe ik een inspanning? Ben ik een meerwaarde voor mijn kinderen, kleinkinderen, buren? De vrouwen met wie Pachet zich identificeert, zijn niet, zoals de sibillen van Michelangelo, verdiept in onderzoek en intellectuele arbeid. Ze willen letterlijk ‘gratie’, een leven dat zich op de ander richt en daardoor de absurditeit overwint.

Pachet kan zich in zijn vijf vrouwenportretten niet inbeelden dat een vrouw gelukkig kan zijn als schrijfster, detective, postzegelverzamelaarster et cetera. Een gelukkig leven zonder anderen bestaat dus niet voor haar. De melancholie van de hymne lijkt dat in elke zin te bevestigen. Wie troost wil vinden voor zijn vrijgezellenbestaan of de voorbijvliegende jaren, vindt in Sans Amour alléén maar een fijngevoelige gesprekpartner die zijn verleden boven het heden verkiest.

POSTFEMINISTISCHE LIEFDE?

De liefde wint dus op alle gebieden, zowel bij Husvedt als Pachet. In beide boeken staat het verlangen lijnrecht tegenover het concept van autonomie. De perfecte autonomie heeft geen nood aan bevestiging. Ze kent geen verlangen en geen gratie. Daarom is ze voor beide auteurs onbestaand. In de kosmos hebben alle delen elkaar nodig, en – of dit nu knullig is of niet – dat geldt ook voor beide geslachten. Het is die noodzaak die zorgt voor de hymnische lading. Men zingt over dat waar men behoefte aan heeft. Perfectie leidt alleen tot stilte. Het lijkt wel alsof er niet veel meer is om voor te strijden.

Hedendaagse films en romans durven opnieuw een hymne te brengen aan de drang tot het leven en – jawel – de liefde

Zou het feminisme dan toch tot het verleden behoren? Hedendaagse films en romans durven opnieuw een hymne te brengen aan de drang tot het leven en – jawel – de liefde. Ze doen dat op een erg abstracte manier: door terug te grijpen op het leven als een kosmische kracht, een belangrijke natuurwet. Het aannemen van de verschillen tussen man en vrouw is daarbij niet langer problematisch. Die verschillen krijgen hun rol toebedeeld in de context van een allesoverheersend geheel. In The Tree of Life van Terence Malick, bijvoorbeeld, belichten minutenlange documentairebeelden het biologische proces op aarde als één gemeenschappelijk stramien. Planten, dieren en sterren, maar ook mannen en vrouwen, opereren niet autonoom, maar beïnvloeden elkaar. Hoezeer Malicks film mogelijk een kritiek is op de vernauwende masculiene (ver)geldingsdrang, en een ode aan de vrouwelijke, gratievolle blik op het geheel, het is in de wijze waarop vrouwen genoodzaakt zijn een ‘bijpassing’ te doen bij wat mannen (met geweld) willen forceren, dat hun plek ‘ver-zeker-d’ is. Dat is in The Summer without Men en Sans Amour niet anders.

Sabine Hillen publiceerde over de Franse moderne roman en algemene literatuurwetenschap; haar onderzoek richt zich aan de Erasmus Hogeschool op film en video.

^ Terug naar boven
 

Reacties

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • No HTML tags allowed
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

Als maatregel om geautomatiseerde spamrobotten tegen te gaan, vragen wij u het huidige jaar in te vullen. Op die manier kunnen we uw bericht onderscheiden van spam.
By submitting this form, you accept the Mollom privacy policy.