Een outcast oog in oog met de werkelijkheid

Het oeuvre van Cormac McCarthy lijkt op een vallende ster, schitterend, plots en eenzaam. Vier verfilmingen in enkele jaren tijd: het lijkt ongezien. Na No Country for Old men en The Road (aan deze verfilming wordt een aparte tekst gewijd in dit nummer) verfilmt nu ook Tommy Lee Jones, de man van het schitterende The Three Burials of Melquiades Estrada, McCarthy's theaterstuk The Sunset Limited, voor de gerenommeerde betaalzender HBO. En in 2011 komt het westernepos Blood Meridian, dat Todd Field onder handen nam, in de zalen. Hollywood is als een baksteen gevallen voor het werk van McCarthy.

We vragen ons af of de 77-jarige McCarthy weet wat hem overkomt. McCarthy schrijft al sinds de jaren zestig en kreeg literaire erkenning vanaf de jaren negentig, maar nu lijkt zijn prijzenlijstje wel erg lang te worden: Pulitizer Prize, National Book Critics Award, Saul Bellow Award, James Tait Black Memorial Prize… Alsof dat niet genoeg is, werd zijn laatste roman, The Road, in een poll van The New York Times verkozen tot het beste boek van de laatste kwarteeuw. McCarthy wordt duidelijk erkend als één van de grote hedendaagse Amerikaanse schrijvers. Maar wat maakt deze toch erg grillige, teruggetrokken auteur tot zo'n All American writer?

Bedwelmende ritmes

Hij is eerst en vooral een meesterlijk stilist. Zijn werk laveert tussen de welhaast oudtestamentische stijl van Blood Meridian, met lange nevengeschikte zinnen en een archaïsche woordenschat, en de sobere, minimalistische zinsbouw in The Road en No Country for Old Men. De beschrijvende stijl is altijd ijzersterk. Bovendien slaagt McCarthy erin om zelfs de banaalste gesprekken een krachtige weerklank te geven. De interpunctie is vaak tot een minimum beperkt. Weinig tot geen komma's, dialogen zonder aanhalingstekens of aanduiding van wie spreekt. Met zijn sprekende, paratactische stijl creëert hij een woordenstroom die nooit stremt en die leest als muziek.

In zijn laatste roman, het postapocalyptische The Road (2006), galmt zijn taal in al haar eenvoud als poëzie over de vernietigde wereld. Korte alinea's en zinnen, ritmisch als losse cues, waaruit geleidelijk een wereld oprijst: He lay listening to the water drip in the woods. Bedrock, this. The cold and the silence. The ashes of the late world carried on the bleak and the temporal winds to and fro in the void. Carried forth and scattered and carried forth again. Everything uncoupled from its shoring. Unsupported in the ashen air. Sustained by a breath, trembling and brief. If only my heart were stone.

Je moet echt wel al van 'bedrock' zijn om je te kunnen verzetten tegen de melancholische en bedwelmende ritmes die opklinken uit McCarthy's taal. In enkele zinnen zet de man een toon neer die je niet meteen los zal laten.

Vernietigende draaikolk

McCarthy schrijft in de klassieke epische traditie. Van Homerus over de Bijbel en via Milton in het spoor van Herman Melville's Moby-Dick. Tijdloze figuren dwalen door weidse ruimtes en staan bloot aan het grillige lot. Tegelijk herwerkt McCarthy die klassieke epische tragiek tot een duistere hedendaagse metafysica. Het mechanistische wereldbeeld verdrijft iedere poging tot zingeving naar de marge. De morele orde wordt opgezogen in een vernietigende draaikolk die onherroepelijk blijkt, het pathos van de dood wordt als een vlieg tegen een grauwe wand gemept.

Blood Meridian (1985), McCarthy's meesterwerk, tackelt de conventies van de western. Van goed versus kwaad of van een rechtvaardige orde is hier geen sprake meer. De bloederige roman vertelt over de historische rooftochten van de Glantongang, een groep filibusters die na de Amerikaans-Mexicaanse oorlog in 1848 de Texaanse grens oversteekt om zoveel mogelijk indianen te scalperen.

Dansen met de hoeren

We worden ondergedompeld in een verdord landschap met moordzuchtige Comanches en doortrapte Amerikaanse avonturiers en er stroomt bloed door de straten van Mexico. De inspirator van de bende, Judge Holden, een duivelse intellectueel en kinderverkrachter, drijft haar ook de vernieling in. Maar in tegenstelling tot Melville's Ahab in Moby-Dick wordt de judge niet opgeslokt door de woeste zeeën. Nadat hij de protagonist, 'the kid', in de epiloog van de roman op gruwelijke wijze heeft afgeslacht — naakt in een toilet — gaat hij blijmoedig dansen met de hoeren: Towering over them all is the judge and he is naked dancing, his small feet lively and quick and now in doubletime and bowing to the ladies, huge and pale and hairless, like an enormous infant. He never sleeps, he says. He says he'll never die. He bows to the fiddlers and sashays backwards and throws his head and laughs deep in his throat and he is a great favorite, the judge.

In de misdaadthriller No Country for Old Men (2005) neemt McCarthy eveneens een loopje met het genre van de western. Llewelyn Moss vindt in de woestijn een koffer vol drugsgeld en gaat ermee op de loop. In een afmattend kat-en-muisspel met de nietsontziende huurmoordenaar Anton Chigurh kan Llewelyn zijn lot niet ontlopen.

Het meedogenloze lot

Ook al weet McCarthy de spanning goed op te bouwen, toch hakt hij de spanningsboog meer dan zeventig pagina's voor het eind van zijn roman koelbloedig door. Het vertelperspectief verspringt naar een lokale sheriff die Llewelyn aantreft in een lijkenhuis, het gezicht doorzeefd met kogels. Met die abrupte dood is ook iedere spanning aan de lezer ontrukt. Maar het is juist door zulke radicale plotwendingen dat McCarthy's verhalen harmoniëren met de grillige wendingen van de werkelijkheid. Het onbeheersbare is de drijvende kracht in McCarthy's proza.

Chigurh reduceert zijn slachtoffers tot slachtvee, door hen af te maken met een geluidsloze stungun die in slachthuizen wordt gebruikt: He placed his hand to the man's head like a faith healer. The pneumatic hiss and click of the plunger sounded like a door closing. The man slid soundlessly to the ground.

Net als Judge Holden uit Blood Meridian blijkt Chigurh een verpersoonlijking van het meedogenloze lot. Wanneer hij geconfronteerd wordt met een slachtoffer dat om mededogen smeekt, geeft hij hen de keuze tussen kop of munt. Enkel het toeval kan hen nog redden. Ze kijken de koele, mechanistische raderen van het universum recht in de ogen, smeken om gehoord te worden. Maar het heeft geen enkele zin: niemand luistert.

Hoogst onveilige wereld

McCarthy's werk is doorspekt met religieuze metaforen en mystieke verwijzingen die botsen met de harde nietsontziende wetten van het universum. Vaak blijkt hoe de religieuze symbolen hun betekenis verliezen bij de koude aanraking door de moderne, ontheiligde wereld. Zo wordt de verschoppeling Lester Ballard in het slot van Child of God (1974) gedissecteerd door vier jonge geneeskundestudenten. Zijn hoofd wordt in stukken gezaagd. Zijn hart en ingewanden op een tafel uitgespreid en de studenten staan als haruspices over zijn ingewanden gebogen: At the end of three months when the class was closed Ballard was scraped from the table into a plastic bag and taken to a cemetery outside the city and interred. A minister from the school read a simple service.

Het religieuze ritueel verbleekt bij de groteske beelden van de wetenschappelijke dissectie. Ook in The Road, waar een vader en zijn zoontje zich door een verwoest en hoogst onveilige wereld bewegen, tracht de vader hun uitzichtloze overlevingstocht krampachtig een religieuze betekenis te geven. Hij ziet in zijn zoontje een god die het licht draagt en die koste wat het kost beschermd moet worden. Maar de vraag die uit de roman oprijst, is of ze niet tevergeefs tegen de zinloosheid vechten.

Onvergetelijke ervaring

Nergens wordt McCarthy's wereldbeeld zo tast- en zichtbaar als in The Road. Wereld en beeld zijn één geworden, de aarde is herschapen tot een guur en onleefbaar onderdeel van het universum. De wispelturige werkelijkheid wordt in haar naakte essentie getoond en in die verschroeide wereld is menselijkheid tot het uiterste minimum herleid:

Net in die poëtische en existentiële ontmoeting met de zinloze materie ligt de grootsheid van McCarthy's oeuvre. Het gehakketak van de moderne wereld ligt ver achter ons, we staan bloot aan het zinloze, zwarte heelal. Precies hier toont McCarthy zich een grootmeester. Hij weerstaat aan de oppervlakkige verleidingen van de moderniteit en laat je als lezer geleidelijk aan vereenzamen tot je, afgezonderd, oog in oog staat met de onmetelijke kracht van het zinloze.

Paradoxaal genoeg opent die verkleinende beweging ook een immense ruimte. Je wordt omvergeblazen en blijft verweesd achter. Maar terwijl Blaise Pascal nog schreef dat de eeuwige stilte van de eindeloze ruimte hem schrik aanjoeg, verwerkt McCarthy die confrontatie tot een louterende lotsaanvaarding. Op die manier wordt elk van zijn romans een test en een onvergetelijke ervaring. It keeps you damned fit.

1 No Country for Old Men was oorspronkelijk een filmscenario dat werd afgekeurd omdat het te tegendraads was. Jaren later herwerkte McCarthy het scenario tot een minimalistische roman en ironisch genoeg wonnen de Coen Brothers met hun getrouwe verfilming er in 2008 een Oscar voor beste scenario mee. Verrassen kan blijkbaar toch nog in Hollywood.