‘Met deze strip leveren de broers Pollet niet alleen een originele, maar ook een frisse en waardevolle bijdrage aan het (Vlaamse) striplandschap,’ bazuint het persdossier van uitgeverij Bries. En voor mijn part mag u het persdossier best geloven. Nochtans, met zijn postmoderne esthetiek lijkt het stripboek O Scenario wel een artistiek anachronisme. Zoiets had in 1995 moeten verschijnen. Zijn de nineties zo erg terug of heeft de Vlaamse graphic novel een les gemist?
‘Als O Scenario een plot heeft, dan heeft Jackson Pollock himself hem bedacht. “Grillig en onvoorspelbaar” zijn eufemismen voor een verhaal dat het resultaat is van een “eternal wandering of the plotless mind”. Als daar maar geen film van komt!’ Zo begint O Scenario, of beter, zo eindigt het stripboek; dit stukje tekst prijkt immers op de achterkaft. Het mag duidelijk zijn: dit stripboek pretendeert geen plot te willen volgen, al krijg je dat pas na het ‘einde’ te lezen. Nu draait elke lezer weleens het boek om alvorens eraan te beginnen, zoveel weten de makers natuurlijk ook. Er zit bijgevolg niets anders op dan bij het voorplat aan te vangen, het ‘echte’ begin. Die kaft blijkt ook meteen een eerste pagina, een sfeervolle ‘splash page’ zoals dat in striptaal heet. We starten dus in medias res, ‘all eyes on’ het hoofdpersonage Grumbach, de wandelende schrijver én de vertelstem in dit verhaal, op weg naar zijn broer Groove, tekenaar en barman. Meteen is ook duidelijk dat deze hedendaagse Jansen & Janssen de literaire alter ego’s zijn van de auteurs Jan & Piet Pollet.
Als O Scenario een plot heeft, dan heeft Jackson Pollock himself hem bedacht
Jan is schrijver, dichter, recensent en redacteur. Piet is schilder, etser en graficus. Voor dit stripboek werkten de broers samen, van hun protagonisten maakten ze doublures van zichzelf, die bovendien als een tweeling door het leven gaan. Dit spiegelspel tussen feit en fictie en tussen auteurs en personages onderling getuigt van de postmoderne inslag van O Scenario. Het boek bulkt van zelfreflectieve motieven en metaforen (zoals de vlinders of het labyrint), nadrukkelijke en verdoken referenties (naar de kunstwereld, andere media of de popcultuur), hybridisering (uitgewerkte strip, voorstudie of storyboard én script of scenario), zelfverwijzingen (zoals de strip in de strip) en de ontmaskering van de fictionele retoriek. O Scenario lijkt dus precies dat te zijn waarvan vele cultuurliefhebbers inmiddels een grondige afkeer hebben gekregen: het soort vrijblijvend, hyperreflectief postmodernisme dat menigeen liever niet ziet terugkeren, een lege doos met slechts elkaar weerkaatsende spiegels erin. We lijken in eerste instantie amper iets op te vangen van onszelf of van onze hedendaagse wereld. Daarvoor staat het portret van de makers en hun ietwat idiote fascinatie voor het spel in de weg. Niettemin weerklinkt een vreugdevoller relaas doorheen dit spiegelpaleis, dat de levenservaring van de auteurs ongedwongen tot zijn recht doet komen.
Spielerei uit verlangen
Terug naar af … of naar het valse begin: ‘plotless’, ‘grillig en onvoorspelbaar’, als een verhaal dat Pollock had ‘bedacht’. Voorbij deze (schijnbare) wens van de verteller(s) is O Scenario allesbehalve springerig en wispelturig, in feite blijft het verhaal eerder klassiek en lineair. Een poging tot synopsis: Grumbach gaat op bezoek bij Groove, die in een bar werkt, waar de eerste zijn scenario wil voorleggen aan de tweede, maar afgeleid wordt door een knappe, zwarte vrouw. ‘Grum’ vindt haar terug bij haar toneelgezelschap, waarna ze samen reizen naar het theaterfestival van Avignon. Door autopech belanden ze in een afgelegen vlindermuseum waarvan de labyrintische tuinen op de koop toe een filmopname herbergen. Inmiddels vertoeft Groove op het platteland bij hun moeder en mijmert daar over het leven en hoe hij verschilt van zijn broer. Naar het slot toe komen de broers weer samen en gaan de poppen aan het dansen.
Meer dan op de spastische drippings van Pollock, lijkt O Scenario op de labyrintmotieven die veelvuldig in dit boek voorkomen: een meanderende structuur die niettemin uit één mogelijke lijn is getrokken. Die lijn biedt intersecties, verrassingen en verknopingen, va-et-vient en U-bochten, maar de lezer loopt nooit verloren. (Wie zo’n ervaring opzoekt, kan beter terecht bij Martin Vaughn-James’ The Cage uit 1975, waarover de auteur in zijn notities schreef: ‘This book is a maze.’) Suggereert de vertelstem in O Scenario dat grilligheid de opzet was, dan was dat misschien toch niet het echte verlangen van de auteurs. Wat vooral opvalt, is de drang om te vertellen, niet ondanks maar via de onophoudelijke knipogen, de hoogdraverige retoriek, de referentitis.
Op het eerste gezicht lijkt O Scenario immers te lijden aan de citationnite – het overmatig en nodeloos aaneenrijgen van referenties – die Jan Baetens in zijn Formes et politiques de la bande dessinée (Peeters, 1998) aan de postmoderne kunst toeschreef – precies tegen dit soort postmodern vormenspel had het alternatieve stripverhaal zich juist gedistantieerd door uitdrukkelijk voor politiek en sociaal engagement te kiezen. Kijk je echter voorbij wat toen als een ziekelijk vrijblijvende ‘verwijsdrang’ kon gelden, dan kan je in dit stripboek van de broers Pollet een eigen charme, stijl en ‘gusto’ ontwaren, die de oude postmoderne kwalen overstijgen. Zodoende verleggen ze bakens op het vlak van de grafische vertelling en getuigen ze van een narratieve maturiteit die anno 2015 zeer welgekomen is in het Vlaamse stripland. Vergelijk het met een speelfilm van Greenaway: doorheen de onverhulde artificialiteit bemerk je de gulheid van de vertelling en de (on)menselijkheid van de emoties.
Sympathieke vlinders (dubbel pijnlijk)
De verwijzingen en spelletjes in O Scenario vormen geen obstakels voor de lezer maar bevestigen een bepaalde sfeer, een tijdperk en een mindset (al had wat minder ‘gestoef’ misschien nog meer leesplezier verzekerd?). De zachtaardige, dromerige hoofdpersonages getuigen over het ouder worden, over de kleine en grotere geneugtes van het leven, over uitweiden, verloren lopen en kunnen terugkeren. Dat levert een intelligent stripverhaal op dat rijkelijk met inzichten strooit.
O Scenariohonoreert zijn (lokale) roots, niet alleen in de verwijzingen naar bijvoorbeeld het MSK Gent of Madame Pheip, maar ook via een beeldtaal die veel gemeen heeft met het Europees alternatief stripwerk sinds de jaren 1980 (Edmond Baudoin, bijvoorbeeld). Imitaties van houtsnedes evoceren het werk van Masereel en andere beeldromanciers uit het interbellum. Tegelijk actualiseren de broers Pollet de inzet van deze tradities door mogelijkheden uit te proberen, uitwegen en nieuwe wendingen te kiezen. Dit stripverhaal blijft mijmeren en meanderen omdat het nooit helemaal ‘af’ is, omdat het blijft twijfelen, op zijn stappen terugkomt en onvoorziene keuzes maakt. Zoiets zou snel vervelen, ware het niet dat de tekst getuigt van een rijpe stem en de tekeningen van een duidelijk savoir-faire. Net deze elementen, en zeker de aannemelijke combinatie ervan, ontbreken nog vaak in de Vlaamse graphic novel-scene, die historisch gezien jonger én veel kleiner is dan de Franse en Amerikaanse tegenhangers. Ook de postmoderniteit liet in de Vlaamse striproman zo goed als geen sporen na, aangezien dit fenomeen hier nagenoeg nog niet bestond. Grosso modo is de graphic novel in onze contreien een bescheiden wapenfeit van na de laatste eeuwwende.
O Scenario leest als een merkwaardige ‘blast from the past’
‘Een verhaal schrijven is de kunst van het beslissen. Beslissingen hebben altijd een onheilzame bijsmaak, los van het feit of ze nu goed uitdraaien of niet,’ zegt Grumbach ergens halverwege. O Scenario spreekt de waarheid en liegt tegelijk; het volgt geen ‘plot’ maar volgt wel degelijk een lijn. De meanderende effecten creëren adem- en leesruimte en vormen in dat opzicht een late les voor de (Vlaamse) striproman. De fladderende vlinder blijft dan misschien het meest waarachtige motief, toch sluimert in haar fladderige lichtheid wel degelijk, of juist daardoor, een droevige zwaarte, die in contrast staat met de schijnbare lichtvoetigheid van het relaas. Want wanneer de vlinder dood is en in een verzameling is vastgepind, lijkt hij ‘het kwadraat van de dood (...) die gestolde herinnering aan wat eens een hyperkinetisch leven was, is DUBBEL PIJNLIJK.’ Minder pijnlijk lijken de jeugdherinneringen die bij wijze van foto’s voortleven in een familiealbum, dat Groove bij zijn moeder doorneemt. Hetzelfde geldt tenslotte voor de fijn uitgewerkte prenten in dit stripalbum. Er heerst een constante wisselwerking tussen stroefheid en spontaniteit, tussen ambachtelijke methodiek en artistieke vrijheid. De decoupage is heerlijk ambigu, sterk filmisch van inslag en gezegend met een krachtige ritmiek. In contrapunt tegenover deze uitgekiende narratieve flow, behouden de grafische bewerking van de letters en figuren een overtuigende autonomie. Het zwart-wit wordt hierbij maximaal uitgespeeld, ook op het niveau van de verzorgde, kunstboekachtige uitgave met een smaakvolle zwart op snee als kers op de taart.
Kortom, O Scenario leest – eerder nadrukkelijk dan subtiel – als een merkwaardige ‘blast from the past’, een postmoderne mix van elementen uit strip, film, kunst, muziek en literatuur, al slaagt het erin dit steevast stijlvol en (on)geloofwaardig lichtvoetig te doen. Zo’n symfonisch en eerlijk ‘allegretto’ dat niet verzandt in kakofonie of vrijblijvendheid en ontsnapt aan de vaste strippatronen vormde wel degelijk een manco in het lokale stripveld. Dat O Scenario deze leemte nu opvult met oude trucs uit de postmoderne speeldoos betekent op zijn minst een welkome update, al lijkt ze twintig jaar te laat te komen.
Sébastien Conard is stripauteur en doet onderzoek naar het beeldverhaal en de striproman.
Jan & Piet Pollet, O Scenario, Antwerpen: Bries, 2014.
^ Terug naar boven
Post new comment