Dubbel bewust

Het is precies twintig jaar geleden dat Toni Morrison, als eerste Afro-Amerikaanse schrijfster, de Nobelprijs Literatuur in ontvangst mocht nemen. Haar oeuvre stond niet alleen voor de erkenning van een ‘authentieke’ zwarte gemeenschap en literatuur, Morrison maakte ook de westerse literaire praktijk extra zelfkritisch. Kort voor haar Nobelprijs schreef ze een scherp boekje dat de ‘witte cultuur’ naar zichzelf deed kijken. Playing in the Dark – Whiteness and the Literary Imagination analyseerde hoe alle grote Amerikaanse romans (van Twain, Melville, Hemingway) enkel rond blanke helden draaiden, en hoe die tegenover onuitgewerkte zwarte personages een zelfbeeld van macht, controle en onafhankelijkheid moesten handhaven. Vanuit haar dubbele bewustzijn doorprikte Morrison de constructie van een blanke onaantastbaarheid.

Twintig jaar later moet je vaststellen dat de pertinente consequenties van haar stelling – dat het witte meesterdiscours zichzelf construeert op basis van zijn weergave van ‘het andere’ – in vele ‘zelfkritische’ middens nog steeds niet is doorgedrongen. De crisis waarin de VS en Europa zich verzeild voelen, wordt zelden in verband gebracht met een koppig vasthouden aan de ‘absoluutheid’ van het eigen normenstelsel. Kweekt zo’n vorm van zelfgenoegzaamheid op termijn niet enkel meer moedeloosheid?

Dit nummer probeert een dubbel bewustzijn zoals Morrison dat verdedigde, door te denken naar het Europa van vandaag. Dubbel is een bewustzijn als het beseft dat het deel uitmaakt van de dominante cultuur, maar tegelijk ruimte laat voor echt andere ideeën en inspiraties. De mondiale werkelijkheid dringt daar steeds sterker op aan. Terwijl Europa kampt met meer dan één identiteitscrisis, profileren nieuwe groeilanden zich als een wissel op de toekomst. Wat doet die gewijzigde wereldorde met de ‘witte’ cultuur? Walt valt erin te zien over Europese culturele evidenties door die te confronteren met wat er buiten het Westen beweegt? Zo bevraagt Ricky Seabra vanuit Brazilië onze omgang met folklore. Vertelt Philip Meersman vanuit Macedonië en Colombia dat poëzie niet per definitie een marginale cultuur hoeft te zijn.

Dit nummer probeert een dubbel bewustzijn door te denken naar het Europa van vandaag

Zo’n dubbel bewustzijn klinkt misschien als het refrein van een nieuwerwetse westerse metafysica, maar wil de culturele wereld het heden weerspiegelen en de toekomst vóór zijn, dan zal zo’n bewustzijn toch minstens handig blijken. Wij hebben er bij rekto:verso niet zo'n bewustzijn gezocht om onszelf op de borst te kunnen slaan – als witte gorilla’s bungelend in een zelf opgelegd vreemd oerwoud – en al helemaal niet om schuldgevoelens aan te wakkeren over een ‘fout’ westers verleden. Trots en schuld zijn weinig lenige sentimenten in veranderende tijden.

Door in te zoomen op interacties tussen ‘westerse’ en ‘niet-westerse’ culturele praktijken, willen we die scherpe tegenstelling tussen ‘the west’ en ‘the rest’ net proberen te nuanceren. Er is steeds meer Noorden in het Zuiden en steeds meer Zuiden in het Noorden, stelt Kristin Rogghe in haar openingsessay. ‘Het Zuiden kan dan ook een bron van informatie en inspiratie zijn om de huidige processen in Europa te benaderen.’ Klinkt dat als de wereld op zijn kop? Het zit vooral in onze kop, zo suggereert Michel Dewilde met zijn analyse van hoe (clichébevestigend) westerse musea het werk van Arabische kunstenaars selecteren en groeperen.

Whiteness

Dit nummer kijkt dus niet zozeer van binnen Europa naar ‘buiten’, maar van buiten terug naar binnen: een andere blik op onszelf. ‘Westers-zijn’, hoe je het draait of keert, is onlosmakelijk verbonden met een geschiedenis van koloniale dominantie en blank-zijn. Toch wordt in Europa zelden de oefening gemaakt om dat samenspel van macht en ras nader te bekijken. Anders dan in Amerika, vormt whiteness in Europa een blinde vlek. In het publieke debat rond gelijkheid en rechtvaardigheid speelt het zelden een rol van betekenis. Dat komt omdat we, zeker in West-Europa, in de collectieve overtuiging leven dat we een postkoloniaal, en dus ‘post-raciaal’ tijdperk zijn ingetreden. Blank-zijn zou er niet meer toe doen.

Dit nummer kijkt dus niet zozeer van binnen Europa naar ‘buiten’, maar van buiten terug naar binnen: een andere blik op onszelf

Amerikaans professor Martin Berger helpt ons wat dat betreft van een paar illusies af. Hij stelt dat whiteness meer is dan een verhaal over etniciteit en/of huidskleur. Het is een verhaal over hoeveel plaats je denkt te mogen bezetten, en het gemak waarmee dat gebeurt. Om nog maar te zwijgen van de veelvuldige vanzelfsprekendheden die daaruit voortvloeien. Het zijn zulke evidenties die Lotte Batelaan en Karima Boudou in hun afsluitende bijdragen doorbroken zien in het werk van Roy Villevoye en Joe Scanlan. Berger zelf komt tot een interessante analyse van de spraakmakende jongste film van Quentin Tarantino. ‘Django Unchained laat blanken toe fier te zijn over hun “raciale vooruitgang”, en zorgt verder voor geen enkel ongemak.’

Een dubbel bewustzijn is geen morele of politiek correcte categorie. Wel een extra handzame bril op de eigen westerse conditie in een wereld die steeds minder – lees het Balkan-verslag van David Vermeiren – om het witte Westen zal gaan draaien. Een beter begrip van whiteness hoeft trouwens helemaal niet uit te lopen op zelfverloochening of zelfvernietiging. Ook nadat de westerse hegemonie is opgegeven, blijft er ruimte voor ‘blank-zijn’: een globaal bewuster postkoloniaal inzicht, door afstand te doen van de neiging om de meester te spelen. Dat was de weg die Toni Morrison wees. En de mondiale wereld zal steeds minder argumenten bieden om haar tegen te spreken.