De wereld is een tuin. En wie zal hem onderhouden?

Vader, moeder zult gij eren. Ook tijdens een avondje filmkijken. Ik ken mijn klassiekers. Dus zat deze frase van mijn moeder me dwars: 'De wereld is slecht, dat weten we. Maar wat heb je eraan om dat nog eens op je bord te krijgen tijdens een avondje uit?' Ze speelde het op na The constant gardener van Fernando Meirelles. De idealist in mij voelde zich aangesproken. Want wat maakt een geëngageerde film meer los dan een gevoel van vlammende verontwaardiging? En wat doet een mens nadien nog met die vlam? Of is dat delen in andermans miserie een louter therapeutische trip, waarvan de krachtlijnen snel weer verdrinken in 's levens beslommeringen, zoals we die kennen aan deze zijde van de aardbol?

Fernando Meirelles, een Braziliaanse regisseur die zijn eerste stappen zette als tv-maker, verraste het filmpubliek in 2003 met zijn tweede langspeelfilm, het harde Cidade de Deus. Het is een film die een scherp TL-licht werpt op de realiteit van de favela's in Rio de Janeiro, waar jongeren al generaties lang in een spiraal van geweld verwikkeld raken. Een mokerslag was dat. Niet alleen omwille van z'n inhoud en boodschap (Brazilië is immers de bakermat van de sociaal-geëngageerde Cinema Novo-school), maar evenzeer door de innemende en exuberante filmstijl van Meirelles. Hij maakte optimaal gebruik van een strakke montage, een opzwepend ritme en expliciete kleurenpaletten. Zijn talent ging ook Hollywood niet ongemerkt voorbij, en hij waagde de sprong … The constant gardener is het resultaat van die overstap. Het werd een onvervalst liefdesepos dat tegelijk een aanklacht vormt tegen de lakse houding van het Westen tegenover een aantal farmaceutische wanpraktijken in het armere Zuiden. Maar de film is evenzeer een liefdeslied aan het adres van Afrika, die scone, en het gedachtegoed van de globalisten. Alstublieft. Het scenario is gebaseerd op de gelijknamige roman van John Le Carré, dus aan een synopsis waag ik me liever niet. Ik houd het bij een paar gedachten.

SPIEGELINGEN

De film is een love story. Getuige daarvan de dramatische slagzin op de filmposter: 'Love. At any cost.' Hij is een Britse diplomaat, die in Nairobi werkt. Zij is zijn jonge vrouw, die zich ter plaatse inzet voor de goede zaak. Tot ze onderweg naar huis verongelukt. Haar jeep ligt op z'n kop, ze laat het leven in een desolaat niemandsland … Wat volgt, is de zoektocht van een man naar zijn eigen vrouw, letterlijk en figuurlijk. Via een reeks flashbacks komen we te weten wie deze twee mensen eigenlijk zijn. Justin houdt van tuinieren en stilte, zijn wereld baadt in tinten van koel groen. Tessa beweegt zich in de echte wereld, die kleur krijgt in warme, rode tinten. Gaat hij door voor de beheerste en rationele westerling, dan wordt zij ten tonele gevoerd als een kip zonder kop, een idealiste die bij het minste onrecht in vuur en vlam schiet. Die indruk krijgen we toch bij het begin van de film. Maar tijdens de ontrafeling van het mysterie draaien de rollen om. Zij blijkt de Afrikaanse context uiteindelijk veel grondiger te kennen dan haar hoogopgeleide echtgenoot, terwijl hij zijn leven en geloof in het Britse systeem af moet leggen om de realiteit van Afrika echt te kunnen laten doordringen. Die omkering zie je ook in de manier waarop het koppel in beeld wordt gebracht. De troebele beelden van Tessa in het begin van de film contrasteren scherp met de heldere en strakke shots van Justin. Maar hoe meer hij opgaat in zijn zoektocht, hoe beweeglijker en waziger de close-ups worden. Justin gaat letterlijk in Tessa's wereld staan, die van het kleine verzet tegen de grote structuren. Terugkeren is niet meer mogelijk, er valt niets meer te redden. Behalve de liefde misschien?

De film is een interessante spiegeling van The English patient, dat andere liefdesepos met Ralph Fiennes in de hoofdrol. Waar The English patient, zoals het een Hollywoodfilm betaamt, alle nadruk op de allesverterende liefde legt, vormt de liefde in Meirelles' film veeleer de ingang naar een maatschappelijke vraag. In de prent van Minghella staan de adembenemende landschappen in functie van de hoofdpersonages: ze symboliseren de liefde tussen de twee minnaars. Bij Meirelles is het zowat omgekeerd. Hier worden Justin en Tessa geportretteerd als bewoners van een wereld vol kleuren en landschappen, die ook zonder hen zichzelf zou zijn. Tegen die achtergrond komt de hamvraag van de film nog meer tot zijn essentie: wat wil ik als beperkte mens doen met de realiteit die ik zie en waarin ik leef? En eens ik dat weet, wat kán ik doen?

KENIA FOREVER

Meirelles gebruikt dus een ingenieus liefdesverhaal om de blik van zijn toeschouwers naar de Keniaanse realiteit te leiden. 'Het is moeilijk te geloven', zegt hij, 'maar volgens mij is Kibera (de sloppenwijk waar de film gedeeltelijk gedraaid werd, red) er erger aan toe dan de favela's van Rio de Janeiro, waar we Cidade de Deus gemaakt hebben. De armoede was er ontnuchterend.' Meirelles is een wereldburger en dat voel je in zijn films. Ze hanteren allemaal een globalistische invalshoek. Ook hier wisselt hij vlot tussen de verschillende perspectieven van Britten en Kenianen. Al ziet hij dat zelf anders. 'Van bij het begin heb ik een ander perspectief gehanteerd dan Le Carré. Hij schreef een verhaal over een ontwikkelingsland en de grote bedrijven vanuit zijn eigen standpunt als westerling. Toen ik het boek las, nam ik meteen een andere positie in. Ik zag mezelf in Afrika, met die grote bedrijven die het land binnendringen. Caine, de scenarist, vertelt het verhaal vanuit Keniaans standpunt, en aangezien ik zelf uit de derde wereld kom, identificeerde ik me meer met de Kenianen dan met de Britten.' Toch slaagt Meirelles erin om bijvoorbeeld de zogenaamd typisch Britse passie die Justin voor tuinieren heeft opgevat, op een bijna ontroerende manier in beeld te brengen. Ook de steeds terugkerende botsing tussen beide culturen hangt voortdurend tastbaar in de lucht.

Naast de keuze voor het Keniaanse perspectief, prikte de regisseur ook het onderwerp van The constant gardener heel bewust. Want de invloed en de macht van farmaceutische bedrijven blijken ook in Brazilië hoog op de politieke agenda te staan. Zo besloot de regering onlangs om in haar strijd tegen aids zélf te voorzien in de productie van generische geneesmiddelen, tegen de verontwaardigde Amerikaanse farma-industrie in. Meirelles noemt zijn film dan ook een extra plaagstootje aan het adres van die multinationals. Bijna terloops ontmaskert hij doorheen zijn verhaal complexe kapitalistische machtsraderen die erop gericht zijn om eerlijk wetenschappelijk onderzoek te verdonkeremanen in dienst van het grote geld. En dat netwerk vertakt zich tot ver in de Britse administratie, zo blijkt. De wereld is niet groter dan een tuintje. En Mireilles gaat er met de rakel door.

WANHOOP?

De Braziliaan bewijst nochtans dat zijn engagement geen kunst in de weg staat, wel integendeel. Zijn visie op de wereld blijkt een bron van inspiratie waaruit hij kan putten zonder artistieke toegevingen te moeten doen. En dat is behoorlijk zeldzaam. Want 'goede' films hebben we op school allemaal gezien. Of hoe leerde u Romero, Ghandi en Ken Loach kennen? Bij geëngageerde films ligt het gedachtegoed van de regisseur er vaak vingerdik op, in dikke wolken die het zicht danig belemmeren. Het script staat er in dienst van de ideeën die de regisseur wil verspreiden. Het lijkt wel alsof de regisseur thuis eerst een 'punt' bedenkt en zich dan aan het schrijven en filmen zet. Zo maakt Ken Loach er trouwens geen geheim van dat hij met zijn films de socialistische idee wil doen aanslaan. Dat doet hij veelal door de gevoelige snaar te raken. Na het zien van zijn Ladybird ladybird bijvoorbeeld, verlieten heel wat mensen de zaal óf in zak en as, óf gedegouteerd om zoveel expliciteit.

Meirelles trapt niet in die val. Hij weet niet alleen stilistisch een eigen stem te vinden, maar koos ook voor een plot dat zoveel verschillende verhaallijnen samenbrengt, dat hij wel moet nuanceren. Op die manier legt hij veel mechanismen bloot: de Britse afstandelijkheid, de Afrikaanse laksheid, ook Tessa en haar idealisme worden niet geïdealiseerd. Alleen de wanhoop van Ralph Fiennes' personage staat als een huis, er valt niets tegen te beginnen. Hij laat op het einde finaal het hoofd zakken, op precies dezelfde plaats waar zijn filmvrouw, Tessa, het leven liet. Maar niet na het volle pond gegeven te hebben en alles in stelling te hebben gebracht om dan toch een paar schuldigen met hun neus op de eigen rotte ziel te drukken. Het gebeurt wars van elke American hero-neiging, en net zo min in de romantische lijn van Ghandi en co. The constant gardener denkt menselijk én complex, klein én globaal. Zoveel rationaliteit, frisheid en panache is toch wel nieuw in de wereld van de sociaal geëngageerde film.

Het effect is navenant. Als westerse mens blijf je na The constant gardener een beetje beteuterd achter. Of zelfs in het kruis getast. Want … Hoe? Nu? Verder! Een vruchtbaarder gevoel bestaat er niet. Ontreddering is niet destructief, net zoals deze film niet in de eerste plaats toont dat de wereld zomaar slecht is. Hij confronteert je veeleer — méér dan tranerige of mythologiserende geëngageerde films — met je mogelijkheden om als individu positief in te grijpen op de werkelijkheid. Meirelles bereikt dat door diep te dringen in de psyche en het vermogen tot medeleven van zijn toeschouwers, en ze daar een geweten te schoppen. Zelfs als dat inhoudt dat ze zich moeten wagen aan de complexe realiteit die onze wereldeconomie is. Heeft u er bijvoorbeeld al bij stilgestaan dat het weigeren van medische experimenten op dieren hier, misschien wel tot gevolg heeft dat medicijnen dan maar in het Zuiden op mensen worden uitgetest? Hoog tijd dat we dat doen, blijkt nu. The constant gardener zet mensen aan het denken. Over de wereld, maar meer nog over zichzelf. Over kleine keuzes hier, die grote gevolgen hebben daar. En net daarin schuilt de kracht van de film: voor wie goed kijkt, legt hij bloot dat er geen 'wij' en 'zij' bestaan. Er is dus nog goed nieuws, want nu blijk ik niet alleen met al mijn zorgen over de wereld. En in één beweging is ook mijn moeder mee. Hell, daar doe ik mijn hoed voor af. De dvd van The constant gardener dit voorjaar in alle klassen, graag!