De opstandige Rus

In het Russische drama Leviathan (2014) bindt een man de strijd aan met een lokale burgemeester en diens corrupte onteigeningsplannen. Van dit sombere dorpsverhaal brouwt regisseur Andrej Zvjagintsev een vernietigende en bij momenten verrassend grappige parabel over een monsterachtig systeem dat even meedogenloos als onverschillig is. Voor zijn film nam Zvjagintsev de roebels van de Russische regering in dank aan, maar tegelijk zet hij diezelfde machtshebbers subtiel te kijk.

‘Wodka. Wat anders? Twee flessen.’ Kolja, het hoofdpersonage van Andrej Zvjagintsevs vierde langspeler, gromt zijn bestelling. Iedereen zwijgt, niemand kijkt op. Als er in dit grauwe, godverlaten vissersdorp iets uit de toon valt, dan is het niet de drankzucht, maar de kleurrijke winkelinrichting en de folkloristisch uitgedoste verkoopster. Terug buiten neemt Kolja gulzige teugen van de eerste fles. Priester Vasili, die na hem aanschoof, komt met een grote zak brood bij hem staan. Kolja spuit zijn ongenoegen en wanhoop over de fatale gebeurtenissen die zijn leven op een paar dagen tijd ontspoord hebben. De priester antwoordt in de taal die hij kent: ‘Kunt gij de Leviathan met een vishaak optrekken, of kunt gij zijn tong beteugelen met een touw?’

Het is de enige scène waarin Zvjagintsev openlijk verwijst naar de titel van zijn film. Zoals het Bijbelcitaat aangeeft, is Leviathan het oermonster dat God aan Job in herinnering brengt om hem van zijn hoogmoed af te brengen en met de kleine voeten op de grote aarde te zetten. Maar deze verwijzing is niet uitputtend. In een geseculariseerde context is het oermonster een aanduiding van de overrompelende natuur die ons omgeeft. Daarnaast is er ook het gelijknamige boek van Thomas Hobbes uit 1651. In dit standaardwerk van de politieke filosofie is Leviathan het machtige staatshoofd dat orde schept om de burgers te beschermen tegen ‘eenzame, arme, vuile, brute en korte’ levens. Een nobel opzet, maar wel een dat voor Hobbes onverenigbaar was met een scheiding der machten, vrijheid van meningsuiting en religieuze tolerantie. Wat Leviathan vooral ontleent aan het boek Job en aan Hobbes is de focus op onderwerping. De mens leeft niet alleen onder het juk van een afwezige God, maar kampt ook met een immorele samenleving en een natuur die niet te beheersen valt.

MENS EN NATUUR

Zvjagintsev laat al deze ketenen grandioos en genadeloos rammelen. Op de tonen van de ouverture van Philip Glass’ opera Ahknaten (1987) – niet toevallig een meditatie over macht – zien we vanuit vogelperspectief de Barentszzee inbeuken op steile rotsen. De majestueuze muziek en de weidse beelden openen de film en sluiten hem ook af. Ze roepen de wreedheid van mens en natuur op, maar maken ze tegelijk draaglijk. Het is alsof Zvjagintsev zijn noodlotsepos wil omzwachtelen met brute schoonheid. Ook op andere momenten is de film opvallend mooi. Vaste cinematograaf Mikhail Krichman laat het licht schipperen tussen dageraad en valavond en hint zo op de tijdloosheid die Zvjagintsev voor ogen heeft. De adembenemende en strak in beeld gebrachte vista’s dienen dan weer om het nietige individu haast ongemerkt te verzwelgen. Shot na shot wordt met veel gevoel voor ritme en spanning aaneen geweven tot een mysterieus geheel dat dooraderd is van symboliek. Wrakken van gestrande sloepen, een verzand walviskarkas, kerkruïnes en uitdijende rimpelingen in het water: enerzijds zijn de metaforen vingerdik aangebracht, maar anderzijds vormen ze intrigerende en welkome rustpunten.

Finaal is het net de schoonheid van die woeste, ongerepte natuur die Kolja (Aleksei Serebrjakov) wil beschermen. De werkloze klusjesman met een blozend en gebeiteld gezicht leeft op het beste stuk land van een klein vissersdorp op Kola, een schiereiland in het noordwesten van Rusland. Omringd door rotsen en roodgroene korstmossen kijkt zijn houten heuvelwoning uit op het samenkomen van de rivier en de staalblauwe oceaan. Na zijn voorvaderen voor hem leeft Kolja er nu met zijn jonge vrouw Lilya (Elena Liadova, die ook in Zvjagintsevs vorige film Elena (2011) indruk maakte) en met Roma (Sergej Pokhodaev), zijn zoon uit een eerder huwelijk. Zijn paradijs wordt bedreigd door Vadim (Roman Madjanov), de maffiose burgemeester van het dorp. Met de lange arm der wet probeert hij die van Kolja om te wringen en hem het land voor een habbekrats te ontfutselen. Kolja komt in opstand en in zijn verzet laat hij zich bijstaan door Dima (Vladimir Vdovitchenkov), een oude legervriend die nu als advocaat aan de slag is in Moskou. Wanneer de officiële kanalen de rangen sluiten, probeert Dima Vadim te chanteren met een map vol belastend bewijsmateriaal.

Alle hoofdpersonages zijn even complex en veelgelaagd als de film zelf. Kolja is opvliegend, hardvochtig, behulpzaam, speels, vergevingsgezind en emotioneel. Het is een man die zijn onrust en wanhoop probeert weg te spoelen met sloten wodka. Lilya is een stille vrouw die vissen schoonmaakt in een nabijgelegen fabriek en zelfs in haar lust lijdzaam is. Met veel geduld probeert ze Roma voor zich te winnen, een jongen die ondanks alles overloopt van liefde voor zijn vader. Dima is een man uit één stuk die hamert op de feiten en die even nobel als destructief is. Vadim, ten slotte, is een lompe politicus die in weerwil van zijn rol en zijn roofzuchtige aard troost en raad zoekt bij een ijzige orthodoxe bisschop die Vadim minacht om zijn zwakte en zijn loslippigheid. Het zou zonde zijn om meer prijs te geven over een meesterwerk dat niet alleen het morele bankroet van de Russische politieke, juridische en religieuze klasse blootlegt, maar tegelijk de menselijke begerigheid, breekbaarheid en opstandigheid met veel mededogen in beeld brengt.

PRESIDENT ONDER VUUR

Voor hun politieke parabel zijn Zvjagintsev en Oleg Negin (de scenarist met wie hij sinds The Banishment (2007) samenwerkt) niet van een blanco blad vertrokken. Leviathan is geïnspireerd op het waargebeurde verhaal van Marvin Heemeyer, een tweeënvijftig jaar oude lasser en hersteller van auto-uitlaten uit Grand Lake, Colorado, die in 2004 een bulldozer met staalplaten en betonblokken verstevigde om er vervolgens verschillende overheidsgebouwen mee te rammen. Een lang aanslepend geschil over land had hem tot deze radeloze actie bewogen en toen zijn bulldozer klem kwam te zitten in zijn eigen vernieling, joeg Marvin zich een kogel door het hoofd. Wees gerust: van deze tragische gebeurtenissen werd enkel de aanzet en de geest overgenomen. Zvjagintsev was aanvankelijk van plan om zijn verhaal in de Verenigde Staten te filmen, maar na verloop van tijd leek zijn vertrouwde moederland toch een betere setting voor zijn doemparabel.

Leviathan is een meesterwerk dat niet alleen het morele bankroet van de Russische politieke, juridische en religieuze klasse blootlegt, maar tegelijk de menselijke begerigheid, breekbaarheid en opstandigheid met veel mededogen in beeld brengt

En toch is dat geen evidente keuze, want nog meer dan een somber beeld van provinciaal Rusland, is Leviathan bovenal een welgemikte aanval op Poetins regime. Naast de bestuurlijke elite wordt bovendien ook de giftige invloed van de orthodoxe kerk op de korrel genomen. Sinds hij in 2003 de Gouden Leeuw won met zijn debuut The Return, wordt Zvjagintsev vergeleken met Andrej Tarkovski, en daar zijn argumenten voor te vinden. De cineasten delen een sterk ontwikkeld métier, een interesse in poëtische en ogenschijnlijk eenvoudige drama’s en een hang naar aardse en transcendente symboliek. Waar Tarkosvki echter voor thema’s en een aanpak koos die haaks stonden op de partijlijn van de Sovjet-Unie, blijft Zvjagintsev handig binnen de grenzen die hem en zijn landgenoten worden opgelegd. Als hij in Leviathan zijn harpoen richt op de elite en de kerk, dan is dat telkens doordacht en afgemeten.

Zo hint de map vol belastend bewijsmateriaal die Vadim krijgt opgesolferd op de wijdverbreide corruptie in het land, maar de daadwerkelijke inhoud – een ‘horrorverhaal met u in de hoofdrol’, aldus Dima – komen we niet aan de weet. Een ander voorbeeld is de picknick die een vriend van Kolja organiseert. Ter vertier schieten ze lege flessen aan gruzelementen, waarna de vriend een bak oude staatsportretten tevoorschijn tovert. Jeltsin zien we niet, want ‘die dronken dirigent’ is te onbeduidend. Recente presidenten evenmin: ‘Er is voor hen nog niet genoeg historisch perspectief.’ Bovendien krijgen we het schieten op die portretten niet te zien – als het al gebeurt. Poetins portret is er niet bij, maar hij duikt wel op in het bureau van Vadim. Geen stoer en indrukwekkend propagandabeeld, maar een vergeeld en ziekelijk uitziende foto die in klein formaat werd ontwikkeld. Het Russisch rechtsapparaat en de kerk worden op hun beurt in hun eigen taal te kijk gezet. Het vonnis waarmee Kolja’s hoger beroep wordt afgewezen, wordt machinaal afgerammeld. Hier is geen mens aan het woord, maar een systeemrobot die zonder adem te halen de pletwals bovenhaalt. Hoe hol de kerk geworden is, horen we dan weer bij monde van de orthodoxe bisschop. Zijn preek op het einde van de film is pompeus en opzichtig, maar in wezen nietszeggend. Meer dan de verzamelde elite geruststellen wil de man niet doen.

EEN BITTERZOETE GRIMAS

In weerwil van het soms openlijke verzet stelt Zvjagintsev in een interview met The Guardian dat het allerminst zijn bedoeling was om de Russische machthebbers te bruskeren, zeker niet ‘gezien de film financiële steun kreeg van de staatsorganen’. Die steun was niet min: meer dan een derde van het budget – 35 procent om precies te zijn – werd opgehoest door het Ministerie van Cultuur. De minister zelf zag de film in de periode van de première op het filmfestival van Cannes – veelzeggend was hij niet aanwezig  op de eigenlijke première – en liet Zvjagintsev nadien weten dat hij de film van talent vond getuigen, maar er niet van hield. Volgens Zvjagintsev was de minister ook benieuwd naar twee projecten die hij in de pijplijn heeft, maar Zvjagintsevs producent, Aleksandr Rodnjanskij, is niet overtuigd van die voorgewende welwillendheid. Rodnjanskij citeert in dat verband diezelfde minister die aan een reporter van Le Monde zou gezegd hebben dat ‘alle bloemen kunnen groeien, maar ze enkel degene die ze leuk vinden bewateren’. Misschien keert het tij na de Oscarceremonie van volgend jaar. Want al kreeg de film in eigen land nog geen licentie – officieel omdat er te veel in wordt gevloekt – Leviathan is wel Ruslands officiële inzending in de strijd om de Oscar voor Beste Buitenlandse Film.

Wat misschien nog meer verbaast dan de behendigheid waarmee Zvjagintsev heikele kwesties tackelt en zijn controversiële epos zonder ernstige terechtwijzingen door het filmcircuit kan loodsen, is de nieuwe toon die hij slaat. Waar hij in zijn vorige films ook een voorliefde toonde voor wanhopige personages, maar hen onderkoeld en hard in beeld bracht, laat hij in Leviathan meer lichtheid zien en is hij zelfs niet vies van een dosis gitzwarte humor. In zijn meest toegankelijke en romaneske film tot nu toe mag er al eens gelachen worden – maar niet met de rampspoed zelf. De scène waarin Kolja’s hoger beroep wordt afgewezen zou op zichzelf slapstick kunnen zijn, maar Zvjagintsev laat die take zo lang duren dat het begin van een lach bevriest in een grimas die alsmaar strammer wordt. De momenten waarop hij humor toelaat zijn kortstondig en anekdotisch van aard en zijn in de regel geïnspireerd door de flessen wodka die in een schrikbarend tempo soldaat worden gemaakt. Wanneer het bevriende koppel Angela (Anna Ukolova) en Pasja (Alexej Rozin) Kolja komt troosten, vraagt Angela na een avondje stevig drinken of Pasja nog in staat is om te rijden. ‘Natuurlijk,’ zegt hij, ‘ik ben verkeersagent.’ Het is één van de vele benevelde momenten die de film zoeter maken, zonder daarom aan de tragische en bijzonder aangrijpende kern te raken van een film die groots is in zijn opzet en subliem in zijn realisatie.

Thomas Van Loocke (°1989) studeerde rechten (’12) en wijsbegeerte (’14) aan de KU Leuven, is freelancejournalist bij Knack Focus en redacteur van Oogst, een nieuw cultuurtijdschrift dat begin 2015 gelanceerd wordt.