De Mexicaanse drugsballade

Er bestaat geen radicalere vorm van kunstenaarschap dan in Mexico. De gewelddadige oorlog die er woedt tussen drugskartels, politietroepen en militaire doodseskaders, wordt al jarenlang bezongen in immens populaire drugsballades of narcocorridos. Veel van de dichters in deze oorlog zitten niet aan de kant met een tequila en een tortilla, maar begeven zich elke dag, vaak tot de tanden gewapend, op het slagveld. Ook in de feestzalen van de hel wordt namelijk hartelijk gedanst.

Koop in Mexico een krant en op de voorpagina staan steevast een brutaal verminkt lijk en het blote lijf van een vrouw met een kont en tieten die zo onnatuurlijk buiten proportie zijn, dat het zelfs voor plastisch chirurgen diep tegen de beroepseer zou indruisen. Verder alleen maar reclame. De lokale kranten vertegenwoordigen de opinies van de lokale overheden en de heersende drugsbazen. Journalisten die het plaatselijke kartel te dicht op de hielen zitten, moeten dat bekopen met hun leven en vaak ook dat van hun familie.

De jongste ontwikkelingen bij de kartels, de confrontaties met het leger, de levens van de hoofdrolspelers: het hele epos van de Mexicaanse dood wordt verhaald door narcocorridos. Niet door de media. De allerbekendste groep in het genre is ongetwijfeld Los Tigres del Norte. Al in de jaren 1970 waren ze actief in Sinaloa, maar echt opgepikt werden ze pas toen een Amerikaanse scout hen een nummer hoorde zingen over de Texaanse drugssmokkelaarster Camelia en haar handlanger. Beiden hadden, aldus het lied, een vracht marihuana verstopt in de banden van hun auto en reden van Tijuana naar San Isidro. Eens de deal voltooid, werd Camelia door haar kompaan en geliefde verraden. Zij schoot hem dood, verdween met het geld en met de noorderzon. Voor Los Tigres del Norte opende dat filmachtige nummer het pad naar hun debuut-cd: Contrabando y traición. Letterlijk: ‘smokkel en verraad’.

Een van hun bekendste nummers is ‘Jefe de jefes’, de baas der bazen. Net voor het lied begint, zeggen de bandleden onder elkaar: ‘A mi me gustan los corridos porque son los hechos reales de nuestro pueblo ... en ellos se canta la pura verdad (‘Ik hou van corridos omdat ze de echte verhalen van ons volk zijn ... In corridos wordt de zuivere waarheid bezongen.’).’ Met de baas der bazen wordt meneer Arturo Beltrán Leyva bedoeld, die jarenlang het Beltrán Leyva-kartel aanvoerde. Tik zijn naam in op Google en het eerste wat je ziet, is een lijk waarvan hoofd en leden van de romp gescheiden zijn. Iemand doden is hier al een paar jaar half werk. Een lijk dient ook te worden gestreken, verhakt, verbrand en opgelost in zoutzuur. De dood is niet het eindpunt, want daarna blijft er nog een lichaam over. Voorbij de dood ligt niet het niets, maar het lijk.

Een lijk dient ook te worden gestreken, verhakt, verbrand en opgelost in zoutzuur

‘Jefe de jefes’ gaat over de vooralsnog levende drugsbaron. En verrassend genoeg wordt die niet afgeschilderd als een onpeilbaar en kwaadaardig monster, maar vrijwel als een volksheld, als een belangrijke figuur in de Mexicaanse collectieve verbeelding, die respect afdwingt en haast vereerd moet worden. Waar corridos ooit bandieten afschilderden als een soort Robin Hood, is dat vandaag niet anders. De immens populaire ballades bezingen life and times, vaak ook de dood, maar steeds in volle glorie. Alsof het over koningen gaat. Hoe is dat zo gekomen?

POPULAIRE POËZIE

De corrido vormt een specifiek genre binnen een muziektraditie die algemeen omschreven wordt met de term ‘norteño’, eenvoudigweg omdat ze uit het noorden stamt. De wortels ervan gaan terug tot ergens halverwege de negentiende eeuw, toen in Mexico een paar decennia lang een Habsburgse keizer op de troon zat. Maximiliaan van Mexico had allerlei mars- en lofparades meegebracht, maar toen zijn musicerende militairen na de val van zijn rijk naar het noorden vluchtten, ondergingen die parades de invloed van allerlei Oost-Europese immigranten uit de VS. Hun walsen en polka’s vermengden zich op hun beurt met de orale en epische tradities van de ranchera, een landelijke vertelmuziek van eenzame zielen met een gitaar. Het belangrijkste instrument van die muziek, de accordeon, werd vermoedelijk het land binnengesmokkeld door een anabaptistische godsdienstige sekte, de Mennonieten, die al eeuwen op de vlucht waren voor geweldvlagen in Pruisen, Oost-Europa en tenslotte de VS.

Eigenlijk is het ongepast om hier in de eerste plaats te spreken van een muziekgenre. Corridos worden door veel mensen vooral beschouwd als een vorm van poëzie. De muziek op zich is nogal eentonig en bestaat doorgaans uit een stevig, up-tempo-ritme dat – anders dan bij de rancheras – het hele nummer door nagenoeg constant blijft. De tekststrofes worden opgefleurd met instrumentele adornos – versieringen – en gritos mexicanos, een soort kreten om bepaalde zinnen kracht bij te zetten.

Oorspronkelijk werden de teksten van de corridos vormgegeven als Spaanse ballades en romances, met vaste rijmstructuren en versvoeten. In de kern ging het om een massamedium: de geschiedenis van het land werd verhaald via anonieme liederen die van mond tot mond doorgegeven werden. Naast liefdesgeschiedenissen werden epische legendes over helden en bandieten in het ruige grensgebied met de VS bezongen. Later evolueerde de thematiek meer en meer naar revolutionaire en opstandige sentimenten, vooral tijdens de revolutie in Nicaragua en later in Mexico. Een van de bekendste corridos is wellicht ‘La Cucaracha’ (de kakkerlak). Het is een oud volksliedje van obscure origine uit het vijftiende-eeuwse Spanje, dat tijdens de Mexicaanse revolutie vanaf 1910 door zowel militairen als rebellen naar wens werd aangepast, onder meer als loflied op de strijd van de revolutionaire bendes van Pancho Villa.

Een van de bekendste corridos is wellicht ‘La Cucaracha’

Twee gelijktijdige ontwikkelingen maken die volksliederen tot wat ze vandaag zijn. Aan de ene kant werden de corridos opgepikt door de populaire cultuur, door radio en televisie. Zo veranderden ze van een anonieme volkskunst in professioneel ondersteunde producten, met groepen die evenveel platen verkopen als de gemiddelde Amerikaanse popster, op MTV verschijnen en zelfs hopen Emmy Awards wegkapen. Aan de andere kant groeide de smokkel in Colombiaanse cocaïne langzamerhand tot ongeziene hoogte. De bekende connectie tussen het Medellín-kartel en Florida raakte vanaf de jaren 1990 in verval in het voordeel van meer landelijke routes. De smokkel van personen, alcohol en drugs was in Mexico geen nieuwigheid, maar vanaf de jaren 1990 kwam 90% van de drugssmokkel naar de VS in handen van Mexicanen.

DODELIJKE GANGSTARAP

Het is die nieuwe realiteit die zich laat gevoelen in de corridos. Veel van de nieuwe hits behandelen de illegale immigratie naar het noorden en bovenal de drugshandel. Zoals het woord ‘narco’ in Mexico een prefix is geworden dat je overal aan kan vastplakken – van narcoauto’s tot narcohoeren – bestaan er sinds een jaar of tien dus ook ettelijke honderden narcocorridos. Een stap verder dan Los Tigres del Norte gaan groepen als Los Tucanes de Tijuana en de soloartiest El Komander. Beiden zijn gigantisch populair in zowel Mexico als de VS, wellicht omdat ze de volksepiek van Los Tigres del Norte hebben vervangen door een soort van Latijns-Amerikaanse variant van gangstarap. Het merendeel van hun videoclips bevat beelden van wapens, narcocowboys, sensuele en schaars geklede vrouwen – die vaak fysiek langer zijn dan de korte Mexicaanse zangers zelf – en natuurlijk Hummers. Narco’s gaan niet met de bus.

Een van de recentere video’s van Los Tucanes de Tijuana gaat op dat vlak helemaal over de schreef. De club toekans zit in een saloon die zo uit een western lijkt weggeplukt. Op tafel bergen cocaïne en flessen whisky. De baas zit in het midden en wordt omringd door zijn persoonlijke harem van opgeblazen en bijgespoten koninginnen. Halverwege de video vliegen de saloondeuren open en wordt een verrader of een vijand naar binnen gestampt. Zodra hij kruipend de toog bereikt, worden zijn vingers bewerkt met de klassieke sigarenknipper. El Komander moet daar niet voor onderdoen. Wat die muzikant ooit meer gepresteerd heeft dan met geld, goud, hoeren en wapens te zwaaien en met een verrassend zoetgevooisd stemmetje wat teksten uit te kramen, is volstrekt onduidelijk. Hij is er wel stinkend rijk mee geworden. Met één weekend toeren door de VS, raapt hij makkelijk zestig- tot zeventigduizend dollar bij elkaar.

In Tijuana bevindt zich momenteel zelfs een filmproductiehuis dat goedkope actiefilms maakt op basis van de verhalen uit de narcomuziek. De grote afzetmarkt voor die producten, net als de drugs en de narcocorridos zelf, ligt niet in Mexico, maar in de VS.

De Mexicaanse overheden gaan nogal ambigu met het fenomeen om. In de staten Chihuahua en Sinaloa zijn narcocorridos verboden, maar op nationale en Amerikaanse stations worden ze grijsgedraaid. Onlangs vroeg de Mexicaanse overheid, via een reclamebureau, aan Los Tucanes de Tijuana om een video te maken die het toerisme in Mexico wat kon aanzwengelen. Die video is het eerste wat je ziet, als je op de indrukwekkende site van Los Tucanes terechtkomt. Hij is steengoed gemaakt, en predikt de Mexicaanse diversiteit en religieuze verdraagzaamheid. Geen wapen te zien deze keer. Los Tigres del Norte zou het zelfs voor elkaar gekregen hebben dat er in het Federaal District een museum zal worden opgericht ter ere van de corridos.

Muzikanten kiezen vaak tussen het lood en het zilver: tussen de dood en honderdduizend dollar

Niet alleen de overheid, maar ook de trafikanten schrijven trouwens opdrachten uit. Het komt vaak genoeg voor dat de grote baas zijn eigen reputatie wat wil oppoetsen, en daarvoor  cineasten laat ontvoeren. Daarbij vergeleken is een loflied nog een makkelijke en goedkope investering. Muzikanten kiezen vaak tussen het lood en het zilver: tussen de dood en honderdduizend dollar. Daarnaast zijn er meer dan genoeg die uit eigen beweging odes componeren, bij wijze van spreken uit sympathie. Er expliciet voor kiezen of gedwongen worden om enkel nog de daden van één kartel te bezingen, levert extra voordelen, extra drank, extra vrouwen en grote sommen extra geld op.

In vele gevallen betekent het uiteindelijk ook de dood. Om de zoveel tijd verschijnt er in Mexicaanse kranten een artikel dat de gewelddadige moord beschrijft op een corrido-muzikant. Managers worden ontvoerd, gitaristen publiekelijk neergeschoten in donkere stripclubs in LA, en er zijn zelfs gevallen bekend van moorden op hele families van steenrijke zangers, tot in de derde generatie. Waarop zo’n muzikant vervolgens een persconferentie belegt, om aan het Mexicaanse volk duidelijk te maken dat hij op geen enkele manier contacten onderhoudt met de narcowereld en dat hij in zijn leven niets dan goede daden heeft verricht.

COWBOYS MET ACCORDEONS

Zowat elke grote oorlog in de menselijke geschiedenis heeft zijn eigen dichterlijke epiek voortgebracht. In Sinaloa, Sonora, Chihuahua en andere delen van het Mexicaanse achterland, waar de indianen paddenstoelen en peyote tot zich namen om periodiek te verdwijnen in visioenen, waar Chinese immigranten opium introduceerden, waar weerspannige boeren marihuana en vredelievende mennonieten kaas verbouwen ... Daar, in die siërra’s en woestijnen van het noorden van Mexico, zijn lokale dichters geen blinde zieners, maar cowboys met accordeons. Daar woedt vandaag een oorlog van allen tegen allen, en wordt de accordeon vergezeld van AK-47’s en Beretta’s. Ondanks alle romantisering en mythologisering die nog steeds in elke corrido zit geworteld, zijn er weinig Mexicaanse kunstvormen die de dood en het geweld zo direct vertegenwoordigen. Niet iedereen is de autonomie van de kunst gegund. Artistiek engagement is in Mexico iets van een totaal andere orde.

Michael Bijnens is schrijver en theatermaker. Momenteel leeft hij in de grensgebieden tussen de Verenigde Staten en Mexico om er het universum rond het drugsgeweld te onderzoeken.