Het liberalisme bestaat uit een amalgaam van denkers en stromingen. De liberale canon van Dirk Verhofstadt biedt een overzicht van de auteurs en hun teksten, die doorheen de geschiedenis hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van het liberale ideeëngoed. Wie een stevige monografie over het liberalisme verwacht, komt ietwat bedrogen uit.
In totaal worden zestig liberale denkers voorgesteld, elk op een drietal pagina’s, inclusief een getekend, geschilderd of gefotografeerd portret. Chronologisch volgen ze elkaar op, van enkele Griekse en Romeinse filosofen tot de hedendaagse liberale denkers, telkens met een stukje biografie, een korte samenvatting van hun belangrijkste standpunten, een citaat en een beknopte bibliografie. De liberale canon lijkt eerder een encyclopedisch werk met educatieve doeleinden: net en verzorgd gepresenteerd, maar niet al te diepgravend. De gebundelde info zou zo van een doorsnee Wikipedia-pagina kunnen komen. In zijn slotessay, ‘Grondslagen van het liberalisme’, tracht Verhofstadt de kerngedachten van deze liberale denkers samen te brengen tot één geheel, in een pleidooi voor meer vrijheid, rechtvaardigheid en vooruitgang.
Zo’n bundelend overkoepelend verhaal schrijven van het liberalisme is geen sinecure. Het liberalisme heeft geen Marx, geen auteur die we associëren met de geboorte van het liberalisme, of waarnaar liberale auteurs zich richten. Het liberalisme is dan ook meer dan louter een politieke stroming binnen de democratische ruimte. Het is een politieke ideologie die meer dan andere ideologieën mee de grondslag vormt van die democratische ruimte. We leven immers in liberale democratieën: democratieën die liberale elementen verenigd hebben met het principe van volkssoevereiniteit. In die zin is het liberalisme een horizon, een ideologie die we ons allen eigen hebben gemaakt. Ook als je je niet politiek-ideologisch bekent tot het liberale kamp. Individuele vrijheid, respect voor mensenrechten en menselijke waardigheid zijn principes waaraan vrijwel iedere politieke ideologie op zijn minst lippendienst bewijst. Net omdat het liberalisme zo’n diffuse en algemene stroming is, bestaat de noodzaak om het als politieke stroming te definiëren en historisch af te bakenen. Dat is precies wat Dirk Verhofstadt in De liberale canon betracht.
De liberale canon lijkt een encyclopedisch werk met educatieve doeleinden: net en verzorgd gepresenteerd, maar niet al te diepgravend. De gebundelde info zou zo van een doorsnee Wikipedia-pagina kunnen komen
Het lijkt er Verhofstadt in de eerste plaats om te gaan het liberalisme als denktraditie te (re)construeren, eerder dan een gedegen inleiding te bieden op de verschillende denkers. Niet voor niets noemt hij zijn boek een ‘canon’. Nu is het samenstellen van een canon altijd een expliciet normatieve bezigheid: het gaat om een richtinggevende en hiërarchische selectie. In de inleiding schrijft Verhofstadt dat dit boek een ‘wegwijzer’ is. Hij voegt er meteen aan toe dat we ons dienen te hoeden voor de valse profeten van het liberalisme: ‘Nogal wat filosofen en politici traden ten onrechte op in naam van het liberalisme. Hooguit gebruik(t)en of misbruik(t)en ze elementen uit het liberale gedachtegoed om hun conservatisme, nationalisme, etnicisme, elitarisme, racisme, marxisme of egocentrisme een geur van waardigheid en beschaafdheid mee te geven.’
Oordelen over rechtmatig en onrechtmatig gebruik van een politieke ideologie, impliceert het idee dat er een bevoorrechte toegang bestaat tot een onvervreemdbare essentie van die ideologie. Dat is een problematisch vertrekpunt: het leidt regelrecht tot het soort gesloten dogmatiek waartegen het liberalisme volgens Verhofstadt altijd geageerd heeft. Of hoe een slang in zijn staart kan bijten zonder het zelf te beseffen. Deze vertrekpositie leidt er ook toe dat bepaalde stromingen helemaal niet aan bod komen in de liberale canon van Verhofstadt. Het nationaal-liberalisme bijvoorbeeld, dat er van uitgaat dat een liberalisme pas kan bloeien als het gestoeld is op een hechte nationale gemeenschap, wordt niet besproken. Nochtans betreft het geenszins een marginale stroming binnen het politieke denken.
Niet dat Verhofstadt geen moeite heeft gedaan om zijn canon op een open en pluralistische wijze in te vullen. Zijn canon is tot op zekere hoogte heel onklassiek. Natuurlijk vinden we er de usual suspects van het liberalisme in terug: Locke, Voltaire, Mill, Popper, Mises, Hayek en Friedman passeren allen de revue. Maar er duiken ook een paar onverwachte gasten op, zoals Rawls, Lefort en Sen. Ook vrouwelijke denkers worden geïntroduceerd, onder wie Mary Wollstonecraft, Olympique de Gouges, Martha Nussbaum, Irshad Manji, Simone Veil en de Vlaamse Alicja Gescinska. Onder de vrouwen is er echter een opvallende afwezige, namelijk Ayn Rand, de moeder van het agressieve libertarisme. Meer libertair geïnspireerde liberalen zullen het met dit hiaat ongetwijfeld wat moeilijk hebben.
Voor Verhofstadt is het liberalisme veel ouder dan het ontstaan van de Europese moderniteit. De wortels van het liberalisme liggen volgens hem in het oude Griekenland
Een canon creëren gaat niet enkel om het aanbrengen van hiërarchie tussen belangrijke en minder belangrijke werken of het afbakenen van een traditie, maar ook om een vorm van historische legitimering. Vaak gebeurt dit door de traditie van de betreffende canon tot ver in de tijd terug te projecteren. Voor Verhofstadt is het liberalisme veel ouder dan het ontstaan van de Europese moderniteit. De wortels van het liberalisme liggen volgens hem in het oude Griekenland. De eerste denkers in zijn chronologische canon zijn Epicurus en Lucretius. Waarom beide ‘proto-materialisten’ de eer genieten om de canon te openen en bijvoorbeeld niet Epictetus of Socrates, daarnaar blijft het gissen. Maar bovenal is het een beetje grotesk om klassieke denkers zonder verpinken in de liberale traditie te plaatsen: dat is niet alleen anachronistisch, maar bovenal historisch-filosofisch hoogst betwistbaar.
Het zijn dit soort ingrepen die Verhofstadts De liberale canon, zoals elke canon, een kunstmatig karakter geven. Het opstellen van een canon – een negentiende-eeuws idee – veronderstelt immers dat politieke stromingen, culturen of identiteiten een vastomlijnde en eenduidige geschiedenis hebben. Hierdoor worden kruisbestuivingen, overlappingen en het uiterst grillige verloop van de geschiedenis zelf uit het oog verloren.
Thomas Decreus is filosoof en auteur van het boek Een paradijs waait uit de storm. Over markt, democratie en verzet (EPO).
Dirk Verhofstadt, De liberale canon. Grondslagen van het liberalisme, Antwerpen: Houtekiet, 2015.
^ Terug naar boven
Post new comment