Coup Fatal – ‘Toccata’

Een concert, gechoreografeerd en in scène gezet door Alain Platel, waarin veertien Congolese muzikanten barokmuziek laten versmelten met Congolese klanken: dat maakte Coup Fatal tot een van de revelaties van 2014. Niet alleen valt de muziek opvallend goed in elkaar, ook het talent van de performers die tegelijkertijd dansen, spelen, zingen, acteren en charmeren lijkt onuitputtelijk.

Door in Coup Fatal verschillende muzikale tradities te laten versmelten, plaatsen Fabrizio Cassol en Rodriguez Vangama vraagtekens bij de westerse muzikale canon. De gedoceerde muziekgeschiedenis laat andere muzikale tradities immers grotendeels buiten beschouwing. Dat is niet uitzonderlijk, iets vergelijkbaars gebeurt ook met de literaire canon: hij wordt samengehouden door een traditie, een ‘hermeneutisch verband’ tussen heel uiteenlopende teksten.

Dat verklaart voor een deel de westerse samenstelling van de canon. Uit een gesprek met een sociologiedocent onthoud ik dat oosterse denkers namelijk een andere rode draad kennen dan de hermeneutiek, waardoor de afwisselende keuze voor auteurs hen hier en daar te vrijblijvend lijkt. Zo zou de coherentie van de canon verdwijnen, tenzij er auteurs opstaan die de verschillende tradities door elkaar weven. En dat is net wat Coup Fatal doet, wanneer het Gluck en Händel in dialoog laat gaan met traditionele Congolese muziek of een contratenor tegenover een duimpiano plaatst. Wanneer de mengeling geforceerd lijkt, zorgen de spelers wel voor de nodige zelfspot door de Farinelli van dienst te plagen. Daardoor is Coup Fatal naast besmettelijk energetisch vaak ook hilarisch.

Vivaldi vormt evengoed een deel van de Congolese achtergrond als rumbaheld Tabu Ley Rochereau

Coup Fatal staat voor de toe-eigening van een muzikale traditie. Zo vormt Vivaldi evengoed een deel van de Congolese achtergrond als rumbaheld Tabu Ley Rochereau. Bij uitbreiding is het stuk ook een uitnodiging om ons Congolese muziek toe te eigenen, om Tabu Ley toe te voegen aan onze muzikale canon. Tegelijk is deze mash-up van muziektradities een manier om mensen te bereiken, om rekening te houden met de bagage van de gemiddelde westerse toeschouwer, om – dankzij de onderbewuste communicatieve kracht van de muziek – voor ontroering en ontmoeting te zorgen. Een refrein uit Händels ‘Lascia ch’io pianga’ is een vanzelfsprekend vehikel voor een ‘ander’ geluid of muziekgenre dat ons op het eerste gezicht ‘vreemd’ is.Dat heeft de covercultuur van de popmuziek decennialang uitgebuit om te zorgen voor de inburgering van vernieuwing. Zo ontdekken we hoe mooi de ‘Prelude’ van Bach klinkt als een rumba.

Coup Fatal is het resultaat van een samenwerking tussen de Congolese zuil van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg, contratenor Serge Kakudji en dertien Congolese muzikanten onder leiding van Rodriguez Vangama. Het rijke klankpalet dat ze schetsen, zorgt voor een polyfonische trip waarbij je het vaak betreurt dat je moet zitten toekijken van op een stoel.

Maar Coup Fatal is nog meer dan dat. Dankzij de kleurrijke kostuums van de ‘sapeurs’, de gordijnen van kogelhulzen, de dans, de zelfrelativering, de uitgesproken sensualiteit en al die andere elementen die spelen met de clichés over Congo, krijgt het gezelschap nog een extra betekenislaag toegedicht, dat van het culturele ambassadeurschap van een gigantisch land. Het eerste nummer uit Coup Fatal blijkt alvast de beste manier om dit alles te illustreren.

‘Toccata’ (naar Monteverdi)

0’00’’: Een gitaarakkoord wordt geboren en sterft langzaam uit.

0’17”: In een duidelijke referentie naar de ‘dueling banjos’ uit John Boormans Deliverance gaat de gitaar van Vangama in dialoog met een likembe-speler in een rolstoel. Ze spelen variaties op de ouverture van L’Orfeo van Monteverdi.

1’01”: Beide geluiden versmelten in een speels, folks deuntje. Een middeleeuwse, bucolische galop op balafoon, gitaar en likembe.

1’38”: Koor en percussie verrijken het geheel en geven meer diepte aan de muziek. Een meerstemmig arrangement bouwt verder op de eerder aangereikte thema’s. Het zijn stemmen uit een barok verleden die moeiteloos hun plaats vinden in een hedendaags en onrein geheel.

2’38”: Het is op dit ogenblik dat Monteverdi definitief zijn zeventiende-eeuwse kostuum ruilt voor een kleurrijk hemd en een brede lach. Coup Fatal bewandelt het pad van de versnelde rumba, van de grens tussen soukous, m’balax en kwassa kwassa. Tabu Ley dicteert hier hoe het verder moet. Tegelijkertijd horen we de folklore de la brousse en het levendige van de grootstad. De percussie zwelt aan en de herinnering aan de hyperactieve dansers/muzikanten op het podium komt onvermijdelijk in het geheugen.

3’35”: De gitaar leidt het geheel. De stemmen voegen zich weer toe, het zijn stemmen uit een ander verleden, de stemmen van de voorouders. De melting pot is compleet. Hoeveel knipoogjes en intelligente referenties zijn er die we niet begrijpen? Hoe hard worden we geconfronteerd met ons gebrek aan kennis? Hoe dringend moeten we inhalen om in de buurt te komen van het idee van een ‘basiskennis’, anno 2015?

4‘45”: Het koor lijkt met zichzelf te spotten door ineens een lagere toon binnen te smokkelen. Het is precies hierin dat het geheim verborgen ligt, in dat niet té propere karakter van de muziek van Coup Fatal, in de vrijheid en het zelfvertrouwen om een grap in te lassen.

4’58”: Bijna onopgemerkt vloeit de soukous over in een conversatie tussen de likembes. Langzaam bouwen ze een andere soort muziek op, een meer folkloristisch geluid, dankzij de elektronische versterking verwijzend naar Konono N°1 en hun opzwepende Congotronics. Een eigen geluid dat zelfs voor Björk destijds niet onopgemerkt bleef. Het is een zacht intermezzo met af en toe een vogelachtig gegil.

6’28”: BAM! Het orkest komt weer samen voor een energieke finale.

7’01”: Het einde van de toccata is nog maar het begin van een muzikale tour de force.

In elk nummer dissecteren we een recente song. Muziekkritiek op de vierkante millimeter.

Orlando Verde is blogger, filmmaker en redactielid van rekto:verso. Zijn teksten zijn recent verzameld in het e-book Columnkoorts (kifkif.be – 2014).

Coup Fatal is van 28 april tot 2 mei nog te zien in Kortrijk, Leuven en Genk, en van 9 tot 11 juni in KVS (zie www.kvs.be).