Chroniqueurs van de moderne grootstad

Steden zijn sociale experimenten. Experimenten met steeds nieuwe conclusies, terecht bestudeerd door wetenschappers, futurologen en een paar politici, maar ook door een groeiende groep kunstenaars. De enige manier om een stad te bekijken: als iets wat nooit af is. In welke ‘taal’ kunnen we de onoverzichtelijke, soms onzichtbare stedelijkheid portretteren?

Volgens Bart De Wever leven we in een suburbaan land met een suburbane mentaliteit. Vlaanderen kent inderdaad weinig grote en verbazingwekkend veel kleine steden die het landschap langs onze spoorwegen bepalen. Het valt echter niet te ontkennen dat ook kleinere steden geteisterd worden door armoede, sociale uitsluiting, criminaliteit en agressie. Het idyllische dorpsleven onder druk van stedelijke invloeden.

Zelf besef ik maar al te goed welke bepalende invloed wonen in Brussel op mij heeft. Hoe het mij bewust maakt dat mijn fantasie al te vaak tekortschiet in vergelijking met de realiteit. Hoe ik nog steeds de juiste vorm en stijl zoek om zo helder mogelijk te communiceren over mijn interpretatie van nu en later. In die ontdekkingstocht van mijn eigen kunde blijven twee thematieken overeind, misschien als houvast omdat ze mij al jarenlang bezighouden, door elk medium dat ik hanteer heen. Verwoesting en de stad. En vaak dan nog eens de combinatie van de twee.

Vanuit een heel interne logica begon ik te fantaseren over een roman, gebaseerd op de game Grand Theft Auto, een open wereld waarin extreme daden zijn toegelaten, zelfs worden aangemoedigd. Een stad geconstrueerd uit losstaande scènes. Een personage voortgestuwd door opdrachten voor anderen. Natuurlijk is de eerste vanzelfsprekende stap het schrijven van een boek in de vorm van een walkthrough. Dat idee is al eens uitgevoerd door Tim Etchells in The Broken World, maar dat blijft een vrij mak boek, zeker in vergelijking met zijn eigen Endland Stories, kortverhalen in een lugubere en gevaarlijke versie van Engeland. The Broken World (waarvan de website beter is) slaagt niet in zijn premisse: de wereld van de game tot een symbiose brengen met de echte wereld van de gamer. Het slaagt wel in het nauwkeurig gebruiken van die typische gebroken taal die gehanteerd wordt in walkthroughs. Etchells vertrok niet van een bestaande game en bleef maar monsters en zombies in de mix gooien. Waarmee hij zondigde tegen de eerste regel van speculatieve fictie: wees consequent in de verzonnen fantasie.

De sociale controle in bepaalde wijken van Molenbeek verschilt heus niet zo veel van de glurende buren diep in de jungle van Zuid-West-Vlaanderen

Dat idee van een walkthrough-roman levert nog een ander fundamenteel probleem op. Als elke actie zich toch voltrekt zonder ernstige gevolgen, waar loert dan het gevaar? Wat maakt het dan uit wie wat doet? Toch bleef dat idee van de sandbox novel mij bestoken, als manier om de chaos en de veelheid van de stad te beschrijven. Waar inwoners bestaan bij gratie van de omgeving, eerder dan door hun contact met anderen. De stad als bepalende factor in het leven van elk personage, zonder in de clichés te vervallen over de oppervlakkige tegenstelling tussen dorpsmentaliteit en grootstadsmulticulgedoe. Want de sociale controle in bepaalde wijken van Molenbeek verschilt heus niet zo veel van de glurende buren diep in de jungle van Zuid-West-Vlaanderen. Het gaat mij over hoe de bewoners in Hongkong een gracieus ontwijken hebben aangeleerd om de drukke straten te trotseren. Over hoe in Los Angeles een industrie van valse beloftes zich heeft ontwikkeld, terend op de wanhoop en de mythe van instant-beroemdheid. Over hoe Brussel door haar compactheid, met de banlieues en het centrum tegen elkaar geplakt, niks verborgen kan houden. De mens als stadswezen, een aberratie van de non-stopevolutie.

HUZARENSTUKJES

En toen vond ik de getekende plattegrond The Island van de Britse kunstenaar Stephen Walter, als de visuele vertaling van mijn zoektocht naar die ene allesomvattende stadsvertelling. Anderhalf jaar heeft hij eraan gewerkt, met als grondlaag een werkelijke kaart van Londen die hij transformeerde tot een hoogstpersoonlijke, chaotische, ondoordringbare, bizarre map van zijn stad. Hij gaf de titel The Island als verwijzing naar hoe Londen zichzelf beschouwt als een aparte entiteit, volledig los van de rest van het echte Britse eiland. Daarom verzon Walter ook een hele kustlijn aan de westelijke kant van de kaart. Zoals gebruikelijk bij landkaarten staat ook die vol met symbolen, verklaard in een legende. Met daarin zowel de algemeen aanvaarde H voor een hospitaal als de zelfgekozen hondenkop om aan te duiden waar zich de gevaarlijkste honden bevinden. Bij te mijden buurten tekent Walter dan weer een mes. Elke vrije plaats op de kaart benoemt hij met historische feiten, zoals waar vissen uit de Thames sprongen bij een aardbeving in de zeventiende eeuw, en met autobiografische anekdotes, zoals de ontmoeting met een ouwe kennis.

De ware kracht van The Island ligt niet enkel in de bewondering die de kijker automatisch voelt voor zo’n huzarenstuk, maar ook in het simpele feit dat dit werk nooit helemaal te vatten valt. Als geheel is het onoverzichtelijk. Hoe meer je inzoomt, hoe onduidelijker het wordt. Je verdwaalt in de wirwar van woorden en symbolen. Net de omgekeerde functie van een kaart, maar wel de perfecte omschrijving van een moderne stad. Misschien zelfs de enige manier om een stad te omschrijven, als een versmelting tussen een maatschappelijk en een persoonlijk verleden.

De stad die Walter en Self in beeld brengen zal nooit haar ware gelaat laten zien

De aanknopingspunten met het even magistrale Book of Dave van de Britse auteur Will Self zijn dan ook niet vergezocht. In die roman uit 2006, deels gesitueerd in een hedendaags Londen en deels in een postapocalyptische versie ervan, schrijft een gefrustreerde taxichauffeur een boek vol razernij en vrouwenhaat voor de zoon die zijn ex hem verbiedt te zien. In de verre toekomst, ongeveer tweeduizend jaar later, is dat boek de bijbel geworden voor een primitieve samenleving die leeft volgens de regels van Dave. Geen enkele man woont er nog samen met een vrouw of zorgt om de week voor de kinderen. De hoofdstukken die deze toekomst beschrijven, zijn geschreven in een wirwar van newspeak, gebaseerd op Cockneyuitdrukkingen, sms-taal en andere neologismen. Voor niet-Engelstaligen zoals ik een bijna onmogelijke leesopdracht, ondanks de verklarende woordenlijst – een legende dus, even verwarrend als die bij The Island.

Hoe die volgepropte kunstwerken mij zullen leiden tot een eigen taal, een eigen samenvatting van een stad, op papier of op een podium, weet ik niet. Maar het is wel een legitieme poging van die twee mannen om nooit te pretenderen dat een stad af is. De stad die Walter en Self in beeld brengen, kan nooit worden opgeëist, zelfs niet door haar eigen bevolking. Ze zal nooit haar ware gelaat laten zien. De enige zekerheid die een chroniqueur van een stad heeft, is dat hij nooit uitverteld raakt.

Joost Vandecasteele is auteur, theatermaker en columnist.